ՄԿՐՏԻՉ ԱՐՄԵՆ. ԶՈՒԲԵԻԴԱ

Այս գիշեր որքա՜ն նոր լույսեր վառվեցին...

Այս գիշեր, երբ դու, ընթերցող, օրվա աշխատանքներից հոգնած քնած էիր, ես շրջում էի Երևանի հետին փողոցներով և լսում էի, թե ինչպես քաղցր տարածվում էին մի գեղեցիկ երգի հնչյունները...

Ես գիտեի, որ այս գիշեր կլսեմ այդ երգը և դրա համար էլ դուրս եկա տնից։ Երբ քայլերս ուղղեցի դեպի քաղաքի ծայրամասերը, հեռու, մթին թաղերը, ես նույնիսկ չէի կասկածում, որ ճիշտ այդ տեղերում էլ կլսեմ երգը։

Չսխալվեցի։ Ամբողջ գիշերը լսեցի և այժմ իմ մտքում դեռ հնչում են դրա մեղմ ելևէջները։ Ամբողջ գիշերը լսեցի և առավոտյան գրեցի այդ մասին։ Իսկ հիմա գրածս տալիս եմ քեզ կարդալու, որպեսզի դու էլ լսես այն։ Չէ՞ որ դու օրվա աշխատանքներից հոգնած քնած էիր, երբ ես շրջում ու լսում էի երգը։ Դա իմ պարտականությունն էր, իմ իրավունքը։

Յուրաքանչյուր տնից, յուրաքանչյուր սենյա1լից գալիս էր երդի ձայնը։ Դրսում ձայներն իրար էին միախառնվում և թռչում էին փողոցից փողոց՝ առանց վրդովելու գիշերվա անդորրը։ Նրանք երգում էին, որ յուրաքանչյուր պատի ետևում, յուրաքանչյուր առաստաղի տակ աճում է մի նոր ծիլ, բռնկվում է մի նոր լույս։ Նրանք երգում էին այդ մթին փողոցներում, այդ փոքրիկ տնակներում աճող փոքրերի մասին, որոնք վաղն ավելի կշենացնեն աշխարհը, ավելի կգեղեցկացնեն այն։ Նրանք երգում էին հետևյալ առավոտվա մասին, երբ ավելի կենսուրախ կարթնանան այդ ծայրամասերը։

— Մենք հին տարիների հետքեր ենք, բայց մոռացված ծայրամասեր չենք հիմի,— երգում էին նրանք։

— Մենք մեր մեջ աճեցնում ու մեծացնում ենք մեզ քանդողներին ու նորը կառուցողներին,— երգում էին նրանք։ Եվ ես լսում էի, թե ինչպես յուրաքանչյուր տան մեջ բաբախում էր կյանքի երակը։

Օրը լուսանում էր, երբ ես վերադարձա։ Քաղաքի կենտ­րոնում, բացվող օրվա լույսից, արդեն դժգունացել էին էլեկ­տրական կրակները։

Փողոցներում դեռ ոչ ոք չկար։

1

Երևանի կենտրոնում ընկած են բանուկ փողոցները։ Դրանք երկար շարքերով ձգվում են կողք կողքի. դրանք ուրիշ երկար շարքերով կտրատում են նախորդներին։ Հյու­սիսից հարավ ձգվող փողոցներից ամենավերջինը գտնվում է քաղաքի կենտրոնի և քաղաքի «անհետաքրքիր» մասի սահմանում և երկար երիզով անջատում է դրանք իրարից։ Մի կողմում ընկած են մեծ փողոցները, կինոները, թատրոնը, ակումբները, մեծ և մի քանի հարկանի տները, իսկ մյուս կողմում համատարած գորշություն է և ցեխով ծեփված պա­տերի խառնիխուռը պանորաման։

Երկար է ձգվում այդ վերջին փողոցը։ Ոչ մի լայն փողոց չի կտրում-անցնում այն։ Եվ թվում է, թե ճանապարհ չկա դեպի մյուս կողմը։ Անծանոթ անցորդն անպայման այդ­պես կենթադրի։

Բայց այդպես չէ։ Հազիվ նկատելի մի քանի նրբանցքներ նեղ, շատ նեղ, ճանապարհ են բաց անում քո դեմ։

Մտիր այդ նրբանցքներից մեկը և գնա։ Երկար գնա։ Նրբանցքը զիգզագներ շատ ունի, մեկ այս կողմ է ծռվում, մեկ՝ մյուս։ Բայց որևէ այլ նրբանցք չի կտրում-անցնում այն։ Դու չես կարող փոխել ճանապարհդ։ Կամ պիտի վերա­դառնաս, կամ պիտի շարունակես առաջանալ նույն ծուռու­մուռ նրբանցքով։

Պատերը ցեխապատ են և ցածր։ Այնուամենայնիվ դրանք բարձր են քո հասակից, և դու չես կարող նայել դրանց վրայով և տեսնել շենքերի՞ պատեր են դրանք, թե բակերի։ Երբեմն հանդիպում է մի փոքրիկ դուռ պատերի նման գորշացած, չներկված փայտից։ Դռան ճեղքից երևում է բակը։ Երբեմն ցեխով ծեփված պատերի այդ երկար և անընդհատ շարքի մեջ հանդիպում է բնակարանի պատ՝ նույնպես ցեխով ծեփված ու գորշ։ Դրա վրա, բարձրում, լինում են վառ կանաչ կամ վառ կապույտ ներկված պատուհաններ։ Համատարած գորշության մեջ այդ վառ գույնի պատուհանները շատ են հետաքրքրում մարդու։ Ի՞նչ կա դրանց ետևում...

Բայց դրանք բարձր են և դրանց սպիտակ վարագույրների ետևից հազիվ միայն երևում է ծաղկանոթի մի մասը։

Շարունակիր ճանապարհդ։ Բավական տեղ ուղիղ ձգվում է նրբանցքը։ Դիմացը պատ է՝ բարձր պատ, և թվում է, թե ճանապարհը վերջանում է այնտեղ։ Բայց հասնելով այնտեղ, դու քո մի կողմում կնկատես նրբանցքի շեշտակիորեն թեքվող շարունակությունը։ Մի քիչ գնալուց հետո նրբանցքը կլայնանա և ահա դուրս կգաս մի փայտե կամուրջի առաջ։

Տակով հոսում է փոքրիկ, շատ փոքրիկ Գետառ-չայ առուն։ Քեզ կթվա, թե դուրս եկար լայն փողոց, որի միջով, սակայն, Գետառ-չայն է հոսում, իսկ դրա երկու կողմերում նույնպիսի տներ են կանգնած՝ ցեխածեփ և գորշագույն։

Ո՞ր նրբանցքով եկար՝ միևնույնն է, քո առաջ դուրս կգա փայտե կամուրջ։ Այդ կամուրջներից այն կողմ ընկնում է քաղաքի գորշ մասը, այն, որ հեռվից երևում է շատ անհետաքրքիր և որտեղ հին ժամանակներում, խաների և աղաների աչքերից հեռու, ապրել է նրանց ստրուկ ժողովուրդը։

Ահա թե ինչու վերջին մեծ փողոցը ոչ մի լայն ճանապարհ չունի դեպի այն կողմ և երիզում, իրարից անջատում է քաղաքի երկու մասերը։ Ահա թե ինչու նրբանցքները հասնում են փայտե կամուրջներին, իսկ դրանցից այն կողմ փռված է քաղաքի անծանոթ մասը։

Դեպի կամուրջները ձգվող նրբանցքներում և կամուրջներից այն կողմ ապրում են իմ հերոսները։ Նրանք բանվորներ են, արհեստավորներ՝ հայ, պարսիկ և թուրք։

Իսկ եթե այդ նրբանցքներում և կամուրջներից այն կողմ հանդիպեն ավելի բարձր պատեր՝ վառ գույնի լուսամուտներով, այնտեղ էլ են ապրում իմ «հերոսները»։ Նրանք առևտրականներ են, խանութպաններ՝ հայ, պարսիկ ու թուրք։

Կամուրջները, առուն և առվի մյուս կողմը գտնվում ես քաղաքի արևելքում, ամբողջ քաղաքի երկարությամբ։ Իսկ քաղաքի արևմուտքում, նույնպես ամբողջ քաղաքի երկարությամբ, ձգված է մի բլրաշարք, որի վրա գտնվում է Կոնդ թաղամասը։ Կոնդը բարձր է քաղաքից։ Բլուրի լանջի վրա շարքերով կառուցված են տնակներ ու դրանց ամեն մի շարքի կտուրներն ավելի վերևի շարքի գետնին են հավասար։ Լու­սամուտներն ու պատշգամբները նայում են քաղաքին։ Այո լուսամուտների ետևում և այդ պատշգամբներում երեկոները նստում են մարդիկ և նայում են ներքև՝ փռված բազմաթիվ լույսերին ու փողոցներին։ Ես դրանց մասին չեմ խոսում։ Մի ուրիշ անգամ։

Քաղաքի հյուսիսում, մի բարձր բլրի վրա, նստել է ծա­ռաշատ Նորք թաղամասը, որը քաղաքի հետ կապված է այ­գիների միջով անցնող նեղ ճանապարհով և ներքևում փայ­տե կամուրջով։ Բայց դրանց մասին ևս մի ուրիշ անգամ։

Հարավում շուկան է։ Ավելի հարավում չայխանաներն ու պանդոկները։

Չայխանաները, խանութների նման, փողոցների վրա ունեն փեղկեր։ Չայխանան բաղկացած է մի սենյակից, որի խորքի անկյուններից մեկում գտնվում է մի սանդուղք՝ փայ­տե կամ քարե աստիճաններով։ Աստիճանները տանում են դեպի վերնահարկը, որտեղ կան թախտեր՝ կեղտոտ անկողիններով։

Դա իջևանատեղ է։

Պանդոկներն ունեն ընդարձակ բակեր, որտեղ միշտ լի­նում են սայլեր, ֆուրգոններ, ձիեր, էշեր... Բակի մեջ կան սենյակներ, որոնցից մեկը դարձյալ չայխանա է, մյուսը գիշերելու հարկաբաժինը։ Դրա անմիջապես կողքին գտնվում են ախոռները։

Այդ ետ ընկած թաղերում գտնվում են գետնափոր բա­ղանիքները, որոնց գմբեթաձև կտուրներն են միայն, որ մի քիչ վեր են բարձրացել գետնից։ Առանձին համարներ չունեցող ընդհանուր լողարաններ են դրանք՝ պարսկական բա­ղանիքներ։

Այդ ետ ընկած թաղերում գտնվում են եկեղեցիներն nւ մզկիթները։ Եկեղեցիներն ունեն ընդարձակ բակեր, որոնց կենտրոնում գտնվում են իրենք։ Մզկիթները, րնդհակառակր, կանգնած են բարձր պատերով, իսկ բակերը գտնվում են ներսում։

Այդ բոլոր թաղերում կան նեղ նրբանցքներ՝ լաբիրինթոսի պես խառնիխուռը իրար կտրատող փակուղիներով։

Հին Երևանն է դա՝ ետ ընկած թաղերի այդ շրջանակը, որն օղակել է քաղաքի փոքրիկ կենտրոնը։ Այդ թաղերում աճում ու մեծանում են նրանք, ովքեր պիտի քանդեն դրանք և դրանց փոխարեն նորը կառուցեն...

2

Ալաքպեր Հասան Օղլու չայխանան այդ երեկո լիքը լցված էր մարդկանցով։ Շարժվելու տեղ չկար։ Ինքն Ալաքպերը, իր օգնականի՝ տասնվեց տարեկան Իբրահիմի հետ, հազիվ էր կարողանում իրար ետևից «շիրին-չայ» հասցնել հաճախորդներին։ Իսկ երբ որևէ մեկն ուզում էր ընթրել և «փիթի» էր պահանջում, Իբրահիմը հազիվ էր դուրս պրծնում դռնից՝ դիմացի «քյաբաբխանայից» ընթրիք բերելու համար։ Դրսում, Ալաքպերի չայխանայի դռների մոտ, հավաքվել էին մարդիկ և հետաքրքրությամբ նայում էին ներս։ Հավանական է, որ նրանք փող չունեին և դրա համար էլ ներս չէին մտնում։ Երբեմն միայն, հավաքվածների խմբին մոտենում էր մեկը, ճանապարհ էր բաց անում դեպի դուռը և մտնում էր ներս։ Եվ չնայած նրան, որ ներսում նստելու տեղ չկար, նա դարձյալ գտնում էր մի նեղ անկյուն ու նստում էր։ Մինչև նրա նստելն Ալաքպերն աչքերով հետևում էր նրան, ապա սրբիչն ուսին գցած, մոտենում էր և կիսաժպիտ շողոքորթությամբ հարցնում.

— Շիրին-չա՞յ...

— Շիրին-չայ...

Ամբողջ սենյակը լցված էր էժան ծխախոտի դառը ծխով և մարդիկ երևում էին կիսամշուշի մեջ։ «Դախլի» վրա թշշում էր մեծ ինքնաեռը։ Ալաքպերը թեյ էր լցնում, իսկ Իբրահիմը բաժանում էր հաճախորդներին։ Սեղանների վրայից նա հավաքում էր դատարկ բաժակները, որոնք Ալաքպերն անմիջապես լվանում էր և սրբում ուսի վրա գցած սրբիչով։

Ներսում հավաքվածները նստել էին պատերի տակ դրված երկար սեղանների շուրջը, նստարանների վրա, սակայն այնպես, որ բոլորի դեմքերն էլ ուղղված էին դեպի չայ-խանայի կենտրոնը։ Աղմուկ չկար։ Միայն լսվում էր համատարած մի դժժոց և լվացվող բաժակների չխկչխկոցը «դախլի» կողմից։

Հավաքվածների մեծ մասը գյուղացիներ էին՝ հայ, պարսիկ և թուրք։ Կային նաև արհեստավորներ ու մի քանի բանվորներ։

Ի՞նչն էր պատճառը, որ այդ երեկոյան Ալաքպերի չայխանայում այդքան մարդ էր հավաքվել։ Եվ ի՞նչն է պատճառը, որ հավաքվել էին ոչ միայն ներսում, այլև դրսում, դռների մոտ։

Պատճառն այն էր, որ հեռու տեղից աշուղ էր եկել և այդ երեկո հեքիաթ էր պատմում Ալաքպերի չայխանայում։ Երկու ժամ առաջ էր սկսվել հեքիաթը և առաջին մասն արդեն վերջացել էր։ Այժմ աշուղը նստել էր սեղաններից մեկի մոտ և թեյ էր խմում։

Իսկ քիչ հետո նա պետք է շարունակեր հեքիաթը։

Աշուղ Հաֆիզ-զադեն հիսուն տարին անց մի առույգ ծերունի էր՝ երկարահասակ և նեղիրան։ Նրա վերին շրթունքի վրա բուսել էին երկար, բայց ցանցառ բեղերը։ Մորուք նա բոլորովին չուներ։ Գլխին դրել էր նախշուն արախչի, որը պիրկ գրկել էր նրա ճաղատ գլուխը։ Նրա կողքին՝ նստարանի վրա, դրված էր նրա սազը։ Նա թեյ էր խմում և խոսում իր սեղանակից վաճառականների հետ։

Հեռու տեղից էր եկել Հաֆիզ-զադեն և շատ նորություններ գիտեր։ Նա, օրինակ, գիտեր, թե ինչ արժեր թուզը Քիրմանշահում, չամիչը՝ Թավրիզում կամ չիրը՝ Օրդուբադում։ Եվ վաճառականները հետաքրքրությամբ լսում էին նրան nւ երբեմն էլ իրենց ծոցի դավթարներում ինչ-որ բաներ էին նշանակում մատիտով։

Մյուս սեղանների մոտ նստել էին հողի մարդիկ՝ հայ, պարսիկ և թուրք գյուղացիներ, քարի մարդիկ՝ հայ, պարսիկ և թուրք արհեստավորներ։ Նրանք փոքր կումերով ֆռթացնում էին թեյը և մտածում հեքիաթի վերջավորության մասին։

— Հե՜-հե՜-հե՜, Զուբեիդա, Զուբեիդա...— լսվում էին երբեմն բացականչություններ։

Դիմացը նստած մի ուրիշը լուռ օրորում էր գլուխը՝ կար­ծես ի նշան համաձայնության։

Բարի լույսը բացվի ձեր վրա, ոնց որ բացվեց Զուբեիդայի սիրեկան Իսկյանդարի վրա...

Մի վայրկյանում ամեն ինչ լռեց՝ դժժոցն էլ, խոսակցու­թյան ձայներն էլ։ Բաժակների չխկչխկոցները ցածրացան։

Աշուղը, սազը ձեռքին, նորից կանգնել էր չայխանայի կենտրոնում և պատմում էր՝ համապատասխան շարժումներով։

—...Կողքր նայեց Իսկյանդարը, տեսավ, ի՞նչ տեսնի, որ լավ լինի, Զուբեիդան չկա։

Աշուղը երկու քայլ արեց դեպի պատը և կանգնեց.

— Զուբեիդա՛,— ասաց Իսկյանդարը։ Տեսավ՝ ձայն չկա...

Աշուղն արագ փոխեց երեք քայլ և մոտեցավ դռանը։

Բոլորի աչքերը հառած էին նրա վրա։

— Հա, տեսավ, որ Զուբեիդան չկա, նստեց, լաց եղավ։ Լաց որ եղավ պրծավ, էսպես երգեց։

Աշուղը տնկտնկացրեց սազը մատներով, ապա մի քիչ նվագելուց հետո սկսեց.

— Հե՜-էհե՜-էհե՜-էհե՜...

Բոլորի կրծքից հառաչանք թռավ։ Մի քանիսը ձեռքները դրեցին ականջներին։

Գյուլիստանի վարդն ես,

Ջահելների դարդն ես,

Ծաղկանոցի զարդն ես,

Զուբեիդա.

Ո՞վ քաղե քու վարդից,

Ո՞վ մեռնի քու դարդից,

Դու չես ծնվել մարդից,

Զուբեիդա...

Յուրաքանչյուր տունը երգելուց հետո աշուղը տնկտնկացնում էր սազը, իսկ հավաքվածներն օգտվելով ընդմիջումից, «հեյ վա՛խ» էին կանչում։

— Արևը յոթ գազ բարձրացավ։ Արևը որ յոթ գազ բարձ­րացավ, Իսկյանդարին խաբար բերեցին, թե՝ ա՛յ Իսկյանդար Զուբեիդային փախցնողն Օքսուզ-օղլին է...

Նստարանների ու աթոռների վրայից միամիտ հայացքով դեպի աշուղն էին նայում բազմաթիվ զույգ աչքեր, զարմանքից բացվել էին բազմաթիվ բերաններ՝ վերին շրթունքների վրա նորածիլ բեղերով։

Իսկ երբ աշուղն սկսում էր նվագել, նրանք՝ հողի և քա­րի այդ մարդիկ, ձեռքերը դնում էին ականջներին, դանդաղ օրորվում և հիշում էին իրենց Զուբեիդաներին, իրենց Սանամներին ու Գյուլիզարներին։ Եվ կյանքը նրանց թվում էր անգույն, իրենց Սանամներն ու Գ յուլիզարները՝ անհրապույր։ Գունագեղն ու հրապուրիչն անծանոթ աշխարհի այն հեքիաթն էր, որ լայներախ դուրս էր հորդում աշուղի սազի լարերից։

Եվ նայում էին միամիտ հայացքներն ու լսում էին հողի և քարի մարդիկ։

Վերջին նստարաններից մեկի վրա, պատի տակ, նստել էր քսաներկու տարեկան Ահմեդը։ Բոլորի նման նա ևս լսում էր աշուղին, լսում էր մեծ հետաքրքրությամբ։ Սակայն նրա աչքերում փոխանակ միամտության, փայլում էին ջահել կրակներ։ Բորբոքված լսում էր նա Զուբեիդայի հեքիաթը և նրան թվում էր, թե այդ հեքիաթն իր Զուբեիդայի մասին է, որը հեքիաթի փերի չէր, այլ իրական աղջիկ և ապրում էր Գետառ-չայից այն կողմ, Ռումմի փողոցում։

Ահմեդը լսում էր աշուղին և մտածում։ Հաճախ միտքն Ահմեդին տանում էր հեռու։ Նա սկսում էր վերհիշել ամեն ինչ սկզբից, ամեն ինչ՝ մինչև երեկ։ Եվ երբեմն նա նայում էր դեպի դուրս՝ փողոց։ Նույնիսկ մի երկու անգամ ետ դարձավ և նայեց պատի ժամացույցին։ Քիչ հետո ժամանակը կգա և Ահմեդը վեր կկենա, կգնա թուրքական դպրոցը և կսպասի դրա մոտերքում։ Զուբեիդան դուրս կգա դպրոցից և քայլերը կուղղի դեպի տուն։ Նա կնկատի Ահմեդին և կանջատվի ընկերուհիներից։ Անկյունին հասնելիս Ահմեդը կմոտենա նրան և ամաչկոտ ժպիտով կբարևի։

— Բարև՛...

Զուբեիդան կասի.

— Բարև՛, Ահմեդ։

Իսկ հետո, ավելի կամացուկ.

— Հը՞, Ահմեդ...

Ահմեդը չի խոսի...

— Է՞լի ես եկել,— կհարցնի Զուբեիդան։

Ահմեդն էլի չի խոսի։

— Մարդ դարձիր։ Մարդ որ դառնաս՝ քեզ կառնեմ,— կասի Զուբեիդան ու կհեռանա։

Ախր ո՞նց անի Ահմեդը, որ մարդ դառնա, Զուբեիդա։ Դու դպրոց ես գնում, սովորում ես ու շուտով կվերջացնես։ Իսկ ի՞նչ անի Ահմեդը։ Դու հայր ունես, մսւյր ունես և քեզ պահում է հայրդ, որ պատ շարող ուստա է։ Իսկ ի՞նչ անի Ահմեդը։ Նա ոչ ոք չունի, նա մեջքի վրա քար կրող հասարակ արհեստավոր է։

Եվ մտամոլոր դեպի իր սենյակը կվերադառնա Ահմեդը՝ քթի տակ մռմռալով հայերեն երգը։

Թե ինձ չէիր առնի՝ ինչի՞ սիրեցիր,

Մե բուռ կրակ դարձար, սիրտս էրեցիր...

Ահմեդին սթափեցրեց աշուղի ձայնը։ Սազը ձեռքին, նա սկսել էր մի նոր երգ, որը երգում էր ոգևորված, իր ձայնի ամբողջ ուժով.

Զուբեիդա, Շիրազի վարդ,

Զուբեիդա, ծաղկունանց զարդ...

Ահմեդը հառաչեց։ Որտեղի՞ց է եկել այս աշուղը... Որտեղի՞ց է բերել այս հեքիաթը... Որտեղի՞ց է գտել Զուբեիդայի անունը... Իր Զուբեիդայի հեքիաթը չէ՞ սա...

Պատի ժամացույցը, որ մինչև այդ չխկչխկում էր աննկատելի, խփեց ինն անգամ։ Ահմեդը վեր ցատկեց։ Ուշացել է։ Արդեն դուրս ելան դպրոցից...

Նա փողը վճարեց և արագ թռավ դուրս։ Համարյա վազելով, նա հասավ դպրոցին և փոխանակ կանգ առնելու անկյունում, անցավ առաջ։

Դպրոցի բոլոր լուսամուտները մութն էին։ Նշանակո ւմ է, իրոք, դասերն արդեն վերջացել են...

Ահմեդն անշարժացավ։ Շեյթանի աշուղ.... Ուշացրեց իրեն... Նա կարծես չէր հավատում աչքերին։ Երեք ամիս է, որ ամեն երեկո նա գալիս կանգնում է այն անկյունում և միշտ ժամանակին է եկած լինում։ Իսկ այսօր...

Ահմեդը դանդաղ շարժվեց և ուղղվեց դեպի Կապույտ մզկիթը, որի ներսում՝ խուցերում ապրում էին արհեստավոր պարսիկներ, ապրում էր նաև նա։

Ճանապարհին նա մի քանի անգամ ետ դարձավ և նայեց դեպի դպրոցը, կարծես հուսալով, որ այնտեղ նորից կվառվեն լույսերը։ Իսկ երբ բավական հեռացավ, նա խոր հառաչեց և արագացրեց քայլերը։

Իսկ նրա ականջներում դեռ հնչում էին աշուղի երգի խոսքերը.

Ո՞վ քաղե քու վարդից,

Ո՞վ մեռնի քու դարդից,

Դու չես ծնվել մարդից,

Զուբեիդա...

3

Քաղաքի կենտրոնից քիչ հեռու, մի նեղ փողոցում, գտնվում է պարսկական ոճի կամարաձև մի դարբաս։ Դարբասի ետևում լայնարձակ բակն է՝ գեղեցիկ ծաղիկներով և ծառերով։

Բակում գտնվում է աղյուսաշեն մի շենք՝ երկու հարկանի։

Այդ բակն ու այդ շենքը պատկանելիս են եղել Միրզա Աբաս-օղլի անունով մեկին։ Միրզան հեղափոխության օրերին փախել է Պարսկաստան։ Տունը մնացել է անտեր և պետությունն այն վերցրել է իբրև լքյալ գույք, նորոգել է և քրեհով տվել։ Այժմ այնտեղ տեղավորված է թուրք և պարսիկ կանանց ակումբը։

Երեկոյան շատ գեղեցիկ են երևում լույսերն այդ շենքի երկրորդ հարկի պատուհաններից։ Դարբասից ներս են մտե­նում կանայք, աղջիկներ, չադրայով ու առանց չադրայի, և գնում են ակումբ։

Ոչ մի տղամարդ չի մտնում այդ ակումբր, չի կարելի։ Երբեմն միայն, երբ փակ է լինում այն, կարելի է գնալ ակումբի վարիչի մոտ, նրա հետ միասին շրջել և տեսնել ակումբը։

Ո՛չ ակումբի վարիչ ընկերուհի Այիշեն, ո՛չ էլ կին-բաժինը, չեն շտապում վերացնել այդ օրենքը։ Նրանք դիտեն, թե որքան դժվար ու մեծ բան է՝ թուրք ու պարսիկ կանանց գրավել ակումբ։ Նրանք գիտեն, որ եթե մի օր մի տղամարդ մտնի ակումբ, շատ տղամարդիկ կարգելեն իրենց կանանց ու աղջիկներին՝ հաճախել այնտեղ։

Այդ է պատճառը, որ Այիշեն, կրթված, նախապաշարմունքներից ազատ, կոմունիստ Այիշեն, այդ խնդրով իրեն դիմող յուրաքանչյուր մարդու պատասխանում է կարճ.

— Չի կարելի։

Ակումբի առաջին հարկում գտնվում են կար ու ձևի արհեստանոցը, փոքրիկ ջուլհականոցը և պարապմունքի մի քանի սենյակներ։ Ցերեկներն այդտեղ լցվում են թրքուհիներն ու պարսկուհիները։ Չխկչխկում են կարի մեքենաներն ու ջուլհականոցի մաքոքները, իսկ մյուս սենյակներից, լսվում են պարապմունքի նստած կանանց ձայները։

Մի նեղ սանդուղք առաջին հարկից տանում է դեպի վերև, որտեղ, փոքրիկ նախասենյակում, գտնվում է երկրորդ հարկի դուռը։

Չորս սենյակից է բաղկացած երկրորդ հարկը և գեղեցիկ դահլիճից։

Սենյակներից երկուսը հավաքվելու և պարզապես զրուցելու համար են, երրորդը՝ վարիչինն է, իսկ վերջինը՝ ընթերցարանը։

Բոլոր սենյակներում պատերի վրա խփված են նկարներ՝ Լենին, Կլարա Ցետկին, Կրուպսկայա, Լյուքսեմբուրգ...

Ակումբի ամենագեղեցիկ սենյակը դահլիճն է։ Սրա առաստաղը, որ գմբեթաձև է, ամբողջապես ծածկված է փոքրիկ հայելիների կտորներով, որոնց մեջ բեկբեկվում են բոլոր առարկաներն ու մարդիկ։ Դահլիճն ունի մի մեծ և եր­կու փոքր լուսամուտներ՝ զարդարված կարմիր, կապույտ և կանաչ փոքրիկ ապակիներով։ Երբ ցերեկով մեկը ներսից նայի այդ ապակիներին կամ երեկոյան՝ դրսից, երբ ներսում լույսեր են վառվում, լուսամուտների այդ գույնզգույն տե­սարանը կերևա չափազանց գեղեցիկ։ Կթվա, թե դրանք ոչ թե ապակիներ են, որոնցից լույս է թափանցում, այլ պսպղուն, գույնզգույն թիթեղներ։

Դահլիճի պատերի վրա կան բազմաթիվ որմնաքանդակներ։ Տեղ-տեղ պատերի մեջ կան փոքրիկ խորություններ, որոնք ծառայում են որպես պահարան։ Հատակը քարից է, որի վրա փռված են գորգեր։

Երեկոյան ակումբի զրուցարան-սենյակներում շատ կային կանայք և աղջիկներ։ Ակումբի սովորական օրերից մեկն էր այդ։ Ժողով կամ ներկայացում չկար։ Կանայք նստոտած զրուցում էին իրար հետ։ Նրանք չադրաները նետել էին մի կողմ։ Ամենուրեք երևում էին թրքուհիների գեղեցիկ աչքերը և մետաքսի մեղմ փայլ ունեցող մազերը։

Դուռն արագ բացվեց և ներս մտան Զուբեիդան և նրա ընկերուհի Ասմարը։ Նրանք իրենց ձեռքերում ունեին գրքեր, տետրակներ։ Նշանակում է՝ դպրոցից ուղիղ եկել էին այդ­տեղ։ Նրանք ներս մտան ծիծաղելով, գրքերը դրեցին պատի դարակներից մեկում։ Ասմարը, որ չադրայի տակ էր, չադ­րան դրեց մի կողմ և նստեց։

Զուբեիդան նույնպես նստեց։

— Ասմար, մեր աղջիկներից չկա՞ն...

— Չեն երևում։

— Ասմար, ծիծաղում եմ, բայց շատ տխուր եմ...

— Ինչո՞ւ։

— Չեմ իմանում, Ասմար...

Քիչ հետո ներս մտան երկու կին ու մի աղջիկ։ Կանայք չադրաներով էին, իսկ աղջիկը գլխին կապել էր «բաղդադի փուշի» թաշկինակ։ Թաշկինակի տակից, քունքերի մոտ, դուրս էին պրծել նրա սև մազերը։ Նա մոտեցավ Ասմարին ու Զուբեիդային։

— Բարև, աղջիկներ։

Ասմարը բարևեց։ Զուբեիդան ցրված էր։ Մի պահ անց, նա ևս բարձրացրեց գլուխը և ժպիտով բարևեց։

— Հը՞, Զուբեիդա, քիթդ ինչո՞ւ ես կախել...

— Չեմ իմանում, հիվանդ եմ, ինչ եմ։

— Չե՞ս գալիս գնանք ընթերցարան։

— Դուք գնացեք, ես հետո կգամ...

Զուբեիդան մնաց մենակ։

Ախր ինչո՞ւ է նա այսօր տխուր...

Դուրս ելավ դպրոցից, Ասմարի ու Նիգյարի հետ գնում էր։ Հետո բաժանվեց նրանցից, որ եթե Ահմեդը նորից սպասելիս լինի անկյունում, մենակ հանդիպի նրան։ Տեսավ՝ Ահմեդը չկա։ Վազ տվեց, նորից միացավ Ասմարին։ Հետո եկան այստեղ...

Ախր ինչո՞ւ է տխուր...

Այսօր Ահմեդը չկար։ Է, չկար՝ չկար, ի՞նչ արած։ Ահմեդն իմ ի՞նչն է որ... Աչք ունի ինձ վրա։ Ի՞նչ անեմ, թե աչք ունի։ Լավ տղա է, բայց մի՞թե մարդ դարձող է նա՝ աշխարքից բեխաբար, անուսում... Ինքը հո նրա հավասարը չի՞։ Ուզի՝ իրեն հետ ամուսնացող չկա՞։ Էն էլ ինչպիսի՜ տղաներ՝ ուսումով, խելոք, ճարպիկ...

Զուբեիդան գլխի փուշիի ծայրն առավ մատների արանքը, սկսեց խաղացնել։

— Միայն թե... միայն թե ես նրան եմ սիրում։

Այսօր նա չկար։ Ամեն օր սպասում էր, մոտենում էի, բարևում, մի քանի խոսք ասում կամ չասում և անցնում։ Ահմեդն էլ, առանց դժգոհելու, անցնում-գնում էր իր համար։

— Մարդ որ դառնաս՝ քեզ կառնեմ,— ասում էր նրան Զուբեիդան։

Այսօր չեկավ։ Քա՞ր ընկավ մեջքին՝ ջարդեց։ Պատի վրայից վա՞ր ընկավ։ Հիվանդացա՞վ։ Ի՞նչ եղավ...

— Մարդ դարձիր՝ քեզ կառնեմ...

Ինչպե ՞ս մարդ դառնա։ Ես դպրոց եմ գնում, կոմերիտական ընկերներ ունեմ, ակումբ եմ հաճախում... Իսկ նա ի՞նչ անի խեղճը... Հազիվ իր օրվա հացն է վաստակում...

Զուբեիդան մտավ ընթերցարան։

— Ասմար, տուն չգնա՞նք...

— Ի՞նչ,— զարմացավ ընկերուհին։

— Տուն չգնա՞նք։

— Էսպես շո՞ւտ։

— Հա, գնանք, Ասմար։

— Դե լավ, գնանք։

Նրանք ելան դուրս։

— Աղջի, էսօր ի՞նչ է պատահել քեզ,— հարցրեց ընկերուհին։

— Ասմար ջան, կատակ մի համարիր, սիրտս շատ տխուր է...

— Ինչո՞ւ, ի՞նչ կա։

— Դու գիտե՞ս, Ասմար, որ ես մի ծանոթ ունեմ, անունը Ահմեդ։ Մի լավ տղա է...

— Հը, հետո՞...

— Էդ Ահմեդն աչք ունի ինձ վրա։ Էս մի քանի ամիս է, որ ամեն օր դպրոցից տուն գալիս հանդիպում է ինձ, մի քանի խոսք է ասում... Դու նկատած կլինես։ Նա սիրում է ինձ...

— Իսկ դո՞ւ ինչ ես ասում, Զուբեիդա։

— Իսկ ես խոսք չեմ տալիս։

— Հետո՞...

— Ամեն օր տեսնում էի, բայց այսօր չկար։ Չլինի՞ մի բան է պատահել։ Հը՞, Ասմար...

Բայց Ասմարը, պատասխանելու փոխարեն, բարձրաձայն ծիծաղեց, ապա ձեռքով բամփեց ընկերուհու գլխին։

— Խոսք չես տալիս, բայց տեսնում եմ, որ սիրտդ տաք է վրան...

Զուբեիդան ձայն չհանեց։

— Ի՞նչ անենք, թե այսօր չես տեսել։ Վաղը կտեսնես։ Մյուս օրր կտեսնես։

Զուբեիդան դարձյալ լուռ էր։

Ասմարն ուզեց նորից խոսել, բայց տեսնելով ընկերուհու տխրությունը, ինքն էլ լռեց։

Փողոցներից մեկի անկյունում Զուբեիդան ցտեսություն ասաց Ասմարին և քայլեց դեպի Ռումմի փողոց՝ իրենց տուն։

4

Գետնից երկու մետր բարձրությամբ դուրս են ցցվել երկու մեծ գմբեթներ։ Դրանցից մեկի շուրջը կան չորս ուրիշ գմբեթներ՝ մեջտեղի գմբեթից ավելի ցածր։ Գմբեթների մի կողմում, մարդու կես բարձրությամբ, գտնվում է մի փոքրիկ դռնակ։ Քարե սանդուղքն ուղիղ իջնում է ներքև՝ գետնի տակ։

Այդ է բաղանիքի արտաքին տեսքը։

Դեպի ներքև տանող քարե սանդուղքի ցածրի ծայրում նույնպես կա մի փոքրիկ դռնակ, որն արդեն բացվում է բաղանիքի հանդերձարանի վրա։ Դա մի մեծ, վեցանկյունանի, ընդարձակ սենյակ է, որի առաստաղը դրսից երևացող մեծ գմբեթներից մեկն է։

Հատակը քարից է։ Պատերն ու հատակը խոնավ են, տեղ-տեղ՝ ուղղակի թաց։ Հանդերձարանի կենտրոնում քարից շինված մի ավազան կա՝ մինչև մարդու գոտին հասնող պատերով։ Ավազանի մեջտեղի քարե գուռից դուրս է հորդում ջուրը և լցվում ավազանի մեջ։

Պատերի տակ թախտեր կան դրված՝ լայն, երկար, որոնք ընդհատվում են միայն դռների մոտ— մեկ՝ դեպի դուրս տանող դռան մոտ, մեկ էլ դեպի լողարան տանող դռան։ Այդ թախտերը փոքրիկ վարագույրներով բաժանված են առանձին մասերի։ Յուրաքանչյուր մասում, հենց թախտի վրա, դրված են փայտե նստարաններ՝ հանվելու և շորերը դնելու համար։

Թախտերի այդ բաժանմունքներից մեկում, տախտակե փոքրիկ սնդուկ-դրամարկղի ետևում, ծալապատիկ նստել է մի չաղ պարսիկ՝ բաղանիքի տերը։ Նա «թազբեհ» է քաշում, և «քյահրուբար» հատիկների չխկչխկոցը միախառնվում է դա­տարկ սենյակում կարկաչող ավազանի ջրի ձայնին։

Մի ուրիշ բաժանմունքում, մի ուրիշ պարսիկ, գոգնոցը կապած և սրբիչն ուսին գցած, նստել է մեծ ինքնաեռի մոտ։ Պատի վրա շինված փոքրիկ դարակներում նա դրել է թեյի բաժակներ և ափսեներ։

Մի օր լողարանը բաց է տղամարդկանց համար, մյուս օրը՝ կանանց։ Այն օրերին, երբ կանայք են լողանում, «դախլի» մոտ նստում է բաղանիքի տիրոջ կինը, իսկ ինքնաեռի մոտ՝ թեյ ծախողի կինը։

Այդ օրը տղամարդկանց լողանալու օրն էր։ Առավոտից մինչև երեկո՝ մեկ-մեկ, երկու-երկու, երեք-երեք ներս էին մտնում մարդիկ ու լողանում։ «Մուշտարիներից» շատերը երեկոյան էին գալիս, և այժմ արդեն ժամանակն էր։ Ուր որ է՝ նրանք պիտի գային։ Հաստ պարսիկը չխկչխկացնում էր թազբեհը և հանգիստ սպասում նրանց։

Թեյ ծախողը, պարապությունից ձանձրացած, նստել և նիրհում էր։

Թախտերից մեկի վրա պառկել էին երկու «քիսաչիները»։

Քիչ հետո բաղանիքն սկսեց լցվել։ Եվ որովհետև այդ օրը հինգշաբթի էր՝ ուրբաթի նախօրյակ, դրա համար էլ գալիս էին ավելի շատ, քան մյուս օրերը։

Թեյ ծախողն արթնացավ, ուժեղացրեց ինքնաեռի կրակը։ Քիսաչիներն արթնացան և աչքերը տրորելով սկսեցին սպասել։ Բաղանիքի տերն սկսեց սիրալիր ժպիտներով դիմավորել դռնից յուրաքանչյուր ներս մտնողի։ Նրանց, ում նա ճանաչում էր անունով, «համեցեք»-ին միացնում էր նաև նրա անունը։ Նրանց, ում գրպանը նա ճանաչում էր իբրև հաստ ու լիքը գրպան, հանդիպում էր ավելի սիրալիր, ավելի քաղցր խոսքերով.

— Համեցե՛ք։

— Համեցե՛ք, ուստա Ալի։

— Ա՜յ բարև՛, բարև՛, աչքիս վրա եկար, Սուլեյման աղա։

— Օսման աղա՞... Ա՜յ բարև քեզ։ Էս որտե՞ղ ես, չես երևում։ Ես էլ ասում եմ՝ չլինի քեֆ չունի։ Լա՞վ ես։ Է, լավ որ լավ ես։ Փառք ալլահին։

Օսման աղան՝ վաճառական Օսմանը, դանդաղաքայլ ու հանդիսավոր առաջացավ և երբ ուզում էր բարձրանալ թախտի վրա, չգիտես որտեղից դուրս պրծավ մի փոքրիկ տղա և աթոռակը դրեց նրա ոտքերի տակ։

Օսմանը բարձրացավ թախտի վրա, հանվեց, իջավ ներքև և չաղ մարմինը տմբտմբացնելով, մտավ լողարան։ Չնայած գոլորշու առաջացրած կիսամշուշին, նա տեսավ մի քանի ծանոթների ու մոտեցավ։

— Բարև՛։

— Բարև, Օսման ջան։ Տեղ տվեք՝ Օսման աղան լողանա։ Օսմանը կանգնեց ցնցուղի տակ, մի քիչ շփեց մարմինը և ապա բառաչեց ոչխարի նման։

— Քիսաչի՜...

Քիսաչին, փայտե բարձր ոտնամանները՝ նալիկները, հագին, ներս մտավ և պառկեցնելով Օսմանին, սկսեց տրորել նրա մարմինը։

— Հը, Օսման, քեբինդ ե՞րբ է,— հարցրեց նրա ընկերներից մեկը։

Օսմանը, դեմքին ինքնահավան արտահայտություն, ծանր պատասխանեց.

— Էսօր գիշեր է։

— Ի՞նչ ես ասում... Էսօր գիշե՞ր...

Մի քանիսը մոտեցան։

Օսմանը, իբրև թե անտարբեր դեպի նրանց հետաքրքրությունը, լուռ լողանում էր։

Եվ սկսվեց շողոքորթությունը։ Ո՞վ գիտե, գուցե հագնվելիս Օսմանը դառնա իրենցից մեկին և ասի.

— Դու էլ արի գնանք...

Բաղանիքի լողարանը, որ նույնպես վեց անկյունանի էր, ուներ չորս մուտք, որոնք տանում էին դեպի բաղանիքի մյուս բաժանմունքները։ Դրանցից մեկում ջրամբարն էր, մյուսում՝ ավազանը, երրորդը՝ ցեխ քսվելու տեղը, վերջինը՝ շոգու բաժինը։

Օսմանը քայլերն ուղղեց դեպի այդտեղ։ Երբ ներս մտավ, առաջին հայացքից չկարողացավ ոչինչ որոշել։ Ապա նկատեց, որ ինքը մենակ չէ, ներսում կա նաև մի ուրիշը։

— Մոտեցավ նրան։

— Բարև, Բեքիր։

— Բարև, Օսման ջան, համեցիր։ Ո՞նց ես։

— Լավ եմ, փառք ալլահին։

— Օսման, էսօ՞ր է...

— Ըմ։

— Հերն ի՞նչ է ասում։

Օսմանը քթի տակ քմծիծաղ տվեց.

— Ինչ պիտի ասի։ Ինձ պես մարդուն աղջիկ է տալիս։ Մարդ էի ղրկել՝ պարելով էր խոսք տվել։

— Աղջիկը գիտե՞...

— Թող չիմանա, վնասն ի՞նչ է։

— Գիտե՞...

— Չէ։

— Եղա՞վ, Օսման։

— Ինչո՞ւ չեղավ։

— Հիմի էլ խո հին ժամանակները չե՞ն։ Ո՞վ գիտե, աղջիկ է, չուզեց՝ չուզեց։ Զոռով կարո՞ղ ես։

— Ի՞նչ զոռ։ Բանն առանց զոռի էլ յոլա կգնա։

— Ինչպե՞ս։

Օսմանը տաքացավ.

— Ինձ պես մարդու է առնում, ինչո՞ւ պիտի չուզի։ Իսկ եթե չեմ ու չեմ արած լինի, հիմի հերն արդեն համոզած կլինի։ Ես էլ որ գնացի, հարստությանս մասին խոսք բաց կանեմ հոր հետ, իսկ ինքը կլսի, կուզի։ Քար խո չէ՞, աղջիկ է։

— Վե՞րջը։

— Վե՞րջը։ Ինչո՞ւ եմ թողնում, որ երկաթը սառի՝ աղջի­կը փոշմանի։ Ձեռաց մարդ կուղարկեմ, մոլլին կկանչեմ, քեբինը կկտրենք։

Նա լռեց՝ դեմքի վրա ինքնահավան ժպիտ և մեծ հավատ դեպի իր հարստության ուժը։

Դրսում՝ հանդերձարանում, հագնվողների մեջ արդեն տա­րածվել էր լուրն Օսմանի քեբինի մասին։ Երբ Օսմանը դուրս ելավ լողարանից, բոլորի աչքերն ուղղվեցին դեպի նա։ Իսկ ինքը, Օսմանը, ցույց տալով, թե ուշադրություն չի դարձնում այդ բոլորի վրա, հանդիսավոր կերպով բարձրացավ թախ­տի վրա, ապա նորից բառաչեց.

— Չամաշո՜ւր...

Փոքր տղան վազ տվեց և մի ծալած սավան բերեց Օսմա­նին։ Երբ Օսմանն իր մարմինը չորացրեց, նա նստեց առանց սավանը վրայից վար առնելու և բառաչեց երրորդ անգամ.

— Շիրին-չա՜յ։

Թեյ ծախողն անսպասելի արագությամբ մաքրեր մի բաժակ, թեյ լցրեց և բերեց Օսմանին։ Օսմանը թեյը վերցրեց և սկսեց դանդաղ ֆռթացնել։ Խմում էր մի կում և աչքի տակով նայում էր շուրջը։ Խմում էր մի ուրիշ կում և ականջը սրած լսում էր խոսակցությունները, որոնց կեսից ավելին նրան էր վերաբերում։

Բաղանիքի անկյուններից մեկում հագնվելը վերջացրին բամբակագործարանի մի քանի պարսիկ բանվորներ ու մո­տեցան դրամարկղին։

— Ի՞նչ տանք։

— Ինչ ուզում եք՝ տվեք,— ըստ սովորականի ասաց բաղանիքի տերը։

— Մարդ-գլուխ քսան կոպեկ։

— Շեն մնաք։

Բանվորները վճարեցին ու դուրս ելան, իսկ հաստ պարսիկը շարունակեց չխկչխկացնել թազբեհը և լսել։

Օսմանը մոտեցավ պատերի վրա կախված փոքրիկ լամպերից մեկին, վառեց ծխախոտն ու ծխեց։ Ապա բարձր ձայնով սկսեց խոսել բաղանիքի տիրոջ հետ, որի «դախլը» գտնվում էր նրա դեմուդեմը, սենյակի մյուս պատի տակ։

— Հը, գործերդ ինչպե՞ս են։ Մուշտարի շատ ունե՞ս։

— Ապրում ենք էլի, Օսման աղա։

Թախտերի վրա խոսակցությունների ձայները ցածրացան, շատերն սկսեցին հետևել բաղանիքի տիրոջ և Օսմանի խոսակցությանը՝ աշխատելով որսալ որևէ հետաքրքիր լուր։ Միայն մի քանի քարտաշներ, որոնք բարձր խոսակցում էին իրար հետ, ոչ մի մասնակցություն ցույց չտվեցին ընդհանուր հետաքրքրությանը։

Օսմանը վերջացրեց հագնելը, իջավ վար և մոտենալով դրամարկղին, մի ռուբլիանոց դրամը դրեց բաղանիքի տիրոջ առաջ և քայլեց։

— Էվալլա, էվալլա,— ձայն տվեց պարսիկը նրա ետևից։

Օսմանը վճարեց նաև քիսաչու և չայչու փողը, ապա կարգադրեց փոքրիկ տղային։

— Մի ֆայտոն կանչի։

Քիչ հետո կառքը, վառվող երկու լապտերներով, մոտե­ցավ և կանգնեց բաղանիքի դռանը։

— Ռումմի փողոց,— ասաց Օսմանը։

Կառքը քշեց։

5

Շուկայի մոտ, հրապարակի վրա, կանգնել է կապույտ մզկիթի մեծ շենքը՝ աղյուսե բարձր պատերով, որոնց վրա, վերևում, կան փոքրիկ պատուհաններ՝ ապակու փոխարեն լարացանցով ծածկված։

Կապույտ մզկիթն անհրապույր է իր երեք գորշ պատե­րով։ Սակայն չորրորդը՝ ճակատը, գեղեցիկ է։ Այդտեղ, դռան երկու կողմերում, պատը զարդարված է գույնզգույն չինիի կտորներով։ Գույնզգույն չինիի կտորներով զարդարված են նաև գմբեթն ու մինարեն։

Արևոտ ցերեկով կամ լուսնյակ գիշերով մզկիթի գմբեթն ու մինարեն գեղեցիկ են փայլում իրենց նախշերով և գույնզգույն արաբական գրերով։

Մզկիթի երկու փոքրիկ դարբասները, որ գտնվում են կողքի պատերի վրա, միշտ փակ են լինում։ Բաց է միայե ճակատի դուռը, որը մի ծածկված միջանցքով տանում է դեպի մզկիթի բակը, որտեղ կան ստվերախիտ ծառեր և ծա­ղիկների մարգեր։ Իսկ բակի կենտրոնում քառակուսի ավա­զանն է։

Բակի հարավային կողմում գլխավոր աղոթարանն է, դրա դիմաց՝ փոքր աղոթարանը։ Արևելյան և արևմտյան պատերի վրա կան իրար նման քսան-քսանչորս փոքրիկ դռներ։ Դրանք խցերի դռներն են։ Այդ խցերում մի ժամանակ իջևանելիս են եղել ուխտավորներ։ Այժմ այլևս ուխտավորներ չեն գալիս, իսկ խցերում ապրում են պարսիկ ու թուրք արհեստավորներ, բանվորներ։ Կեղտոտ, հին խցեր են դրանք՝ ապրելու անհարմար։ Հենց որ բնակիչներից որևէ մեկը գտնում է մի ավելի լավ սենյակ, անմիջապես դուրս է գալիս այդտեղից և տեղափոխվում։ Իսկ նրա տեղը բռնում է մի ուրիշը։

Ապրողների մեծ մասն ամուրի բանվորներ են, որոնք ապրում են երեք-երեք, չորս-չորս՝ յուրաքանչյուր խցիկում։ Բայց կան նաև ամուսնացածներ, նույնիսկ երեխա ունեցողներ։

Արևմտյան պատի հինգերորդ խցում ապրում է Ահմեդը։ Նա մենակ է իր սենյակում, որովհետև այդ խուցը բնակվելու համար ամենաանհարմարն է Կապույտ մզկիթի բոլոր խցերից։ Քարաշեն հատակը բոլորովին քանդվել է, առաստաղը կաթում է։ Լուսամուտի լարացանցից երեք-չորս լար է մնացել միայն և քամին հաճախ փոշու հետ միասին ներս է լցնում նաև տերևներ, թղթի կտորներ, որոնք բռնվում են սարդի ոստայնների մեջ։

Միայն երկու խցեր կան մզկիթում, որոնք գեղեցիկ են և ապրելու հարմար։ Դրանցից մեկը գտնվում է գլխավոր աղոթարանի աջ կողմում, մյուսը՝ ձախ։ Բայց այնտեղ ապրում են ո՛չ բանվորներ, ո՛չ էլ արհեստավորներ։ Մեկում մոլլան է ապրում, մյուսում՝ մզկիթի պահապանը։

Իր խցում, աղքատիկ անկողնի մեջ, պառկել է Ահմեդը։

Նա քնած է։

Լուսամուտից ներս ընկած լուսնի շողքերի տակ երևում է Ահմեդի դեմքը, որի վրա մերթ-մերթ երևացող ժպիտը վկայում է, որ լավ երազ է տեսնում։

Եվ ինչպե՞ս կարող է նա երազ չտեսնել։ Հոգնած մտավ անկողին ու քնեց՝ մտածելով ծանոթ Զուբեիդայի մասին, իսկ նրա ականջներում դեռ հնչում էին աշուղի երգերը հեքիաթական Զուբեիդայի մասին։

Հենց որ նա փակեց աչքերը, նրան թվաց, թե ինքը գտնվում է Նորքի այգիներից մեկում։ Պառկել է ծառի տակ ու մտածում է։ Հետո հանկարծ լսում է, իբր մեկը քաղցր զնգզնգոցով թառ է նվագում, նվագում է «Հեյդարի»-ից։ «Հեյդարի»-ի տխուր հնչյունների տակ նա մտածում է Զուբեիդայի մասին, որ «Հեյդարի»-ից էլ գեղեցիկ է, «Հեյդարի»-ից էլ քաղցր։

Հետո նրան թվաց, իբր թե նա նորից պառկած է իր սենյակում և իր սենյակը շատ լավն է։ Ուրիշ տեղում է իր սենյակը՝ ոչ մզկիթի բակում։ Նա պառկել է փարթամ անկողնի մեջ։ Մեկը դուռն է թակում.

— Ո՞վ է։

Լսվում է Զուբեիդայի ձայնը.

— Բաց արա, Ահմեդ, ես գալիս եմ քեզ մոտ։ Ես քո կինը պիտի դառնամ։

Նորից են թակում գուռը։

Ահմեդը վեր ցատկեց քնած տեղից, արագ մոտեցավ դռանը և բաց արեց։

Թարմ օդի հոսանքը դիպավ նրա երեսին, սթափեցրեց։ Նա անշարժ կանգնեց դռան մեջտեղը, դառնորեն հիասթափված քաղցր երազից։

— Թըխկ, թըխկ,— նորից լսվեց դռան թակոցը, բայց այս անգամ ոչ թե իր դռան, այլ մոլլայի։

Ահմեդը նայեց դուրս։ Երկու մարդ թակում էին մոլլայի դուռը։ Ահա դուռը բացվեց և նրանք մտան ներս։

Ահմեդը նայեց երկնքին՝ երեկո՞ է, թե գիշեր։ Նայեց աստղերին ու մրմնջաց։

— Դեռ շուտ է, հազիվ թե լինի ժամը տասը...

Ուրեմն նա քնել էր մի ժամից էլ քիչ։ Բայց թեև այդքան քիչ էր քնել, այնուամենայնիվ նա իրեն զգում էր կազդուր­ված և քնից կշտացած։

— Է՜ է՜ է՜... էս իրիկուն ես Զուբեիդային չտեսա...

Հետո մտածեց.

— Է՛հ, մի բան, որ նա ինձ առնողը չի...

Տեսնես քնա՞ծ է հիմի Զուբեիդան, թե՞ արթուն։ Չէ, ինչո՞ւ պիտի քնած լինի։ Այդ ինքն է շուտ քնում, որ առավոտյան շուտ վեր կենա և գնա գործի։ Զուբեիդան ինչո՞ւ պիտի շուտ քնի։ Երևի հիմի նստած, դասերն է սովորում... Իսկ ի՞նչ կլինի, եթե գնամ-անցնեմ նրա լուսամուտի տակով, մի անգամ տեսնեմ նրան ու գամ նորից քնեմ...

Նա արագ շրջվեց՝ ներս մտնելու և հագնվելու համար։

Այդ րոպեին մոլլայի դուռը բացվեց, ներս մտած մարդիկ ելան այնտեղից՝ մոլլայի հետ, և գնացին։ Ահմեդը մի րոպե նայեց նրանց ետևից, ապա մտավ ներս և սկսեց շորերը հագնել։

6

Երկար է ձգվում Ռումմի փողոցը Գետառ-չայից այն կողմ, Գետառ-չային զուգահեռ։ Թաղի ամենալավ փողոցը Ռումմի փողոցն է, որի վրա են գտնվում կենտ-կենտ պատահող քարաշեն կամ երկհարկանի տները։

Ռումմի փողոցն սկսվում է գլխավոր փողոցներից մեկից զատվող մի նրբանցքով և վերջանում է Գետառ-չայի կա­մուրջներից մեկի մոտ հատող մի նեղ փողոցի վրա, որը հե­ռանալով գետակից և հետզհետե բարձրանալով, տանում է դեպի Ուղտի անկողին կոչվող բլուրը։ Այդ բլուրի վրա գտնվում են վերջին տնակները, իսկ դրանցից այն կողմ ուրիշ տներ չկան և քաղաքը վերջանում է այնտեղ։

Ռումմի փողոցը նեղ փողոց է։ Եթե պատահի, որ մի կառք անցնի այդ փողոցով, ոտքով գնացողը պետք է սեղմվի պատերից մեկին՝ կառքին ճանապարհ տալու համար։

Մայթերը չափազանց նեղ են Ռումմի փողոցի վրա։ Քայ­լելիս անցորդի միայն մի ոտքն է լինում մայթի վրա, իսկ մյուսը մնում է մայթից ցածր։

Տեղ-տեղ գաճաճ պատերի վրա հանդիպում են այնպիսի ցածրիկ դռնակներ, որ մարդ ուղղակի զարմանում է, թե ինչպե՞ս կարելի է ներս մտնել դրանցով։ Քիչ չեն այնպիսի դռնակները, որոնց բարձրությունը գետնից հասնում է մինչև մարդու կուրծքը։ Թվում է, թե այդ պատերն ու դռնակները երեխաներն են շինել՝ խաղալու համար։ Եվ զարմանալի չէ, որ համատարած այդ գաճաճության մեջ հանդիպող որևէ քարաշեն կամ երկհարկանի տուն հսկա շենք է թվում անցորդի աչքին։

Փոքրիկ դռնակներից մեկի երկաթե «չախկ»-ը մի քանի անգամ չխկչխկաց։ Փողոցի վրայի լուսամուտներից մեկի ետևում մարդկային մի ստվեր երևաց։

— Ո՞վ է...

— Մենք ենք։

Ներսում լսվեցին շշուկներ.

— Օսմանն է...

Դուռն իսկույն բացվեց և Օսմանը երկու-երեք ուրիշ մարդկանց հետ մտավ ներս։

Դուռը նորից փակվեց։

Անակնկալ այցելությունից Զուբեիդան շատ զարմացավ։ Նա դասագիրքը ծալեց և դրեց մի կողմ։ Ի՞նչ գործ ունի Օս­մանն իրենց տանը...

— Երեսդ ցույց մի տա,— շշնջաց Զուբեիդայի մայրը մոտենալով նրան։

— Ինչո՞ւ,— զարմացած հարցրեց Զուբեիդան։— Չադ­րան էր պակաս...

— Աղջի բան եմ ասում,— կրկնեց մայրը,— էս անգամ ինձ լսիր...

Բայց Զուբեիդան ականջ չարավ։ Հյուրերը նրա հոր հետ նստած արդեն զրուցում էին։

— Հա՞լ, քե՞ֆ,— հարցրեց Օսմանը՝ դիմելով Զուբեիդայի հորը։

— Շարում ենք, էլի,— պատասխանեց նա՝ ձեռքերով պատ շարելու շարժումներ անելով։— Դու ո՞նց ես, Օսման աղա։

— Ես էլ եմ շարում,— ժպտաց Օսմանը՝ դարակներում ապրանք շարելու շարժումներ անելով։

Օսմանի ընկերները ծիծաղեցին։

Քիչ հետո Օսմանն անցավ իր ծրագրին։ Սկսեց խոսել կոոպերատիվների մասին, որոնք մարդու տուն են քանդում և որ միայն իր նման տղամարդը կարող է դիմանալ դրանց և նույնիսկ հարստանալ։

Առաջին րոպեին Զուբեիդան դեռ ոչինչ չէր հասկանում։ Ո՞ր օրվա սրտակից բարեկամներ են արհեստավոր Հասանն ու վաճառական Օսմանը... Ուրիշ բան թաքնված կլինի այտ այցելության տակ...

Քիչ հետո, երբ Օսմանը խոսք բաց արեց ամուսնության և «հիմիկվա» աղջիկների մասին, Զուբեիդան ամեն ինչ հասկա­ցավ։ Նա արագ մոտեցավ մորը և քաշեց նրան մի կողմ.

— Էս ի՞նչ ապուր եք եփել...

Մայրը կմկմաց, ապա նշանացի ցույց տվեց իր ամուսնուն և հասկացրեց Զուբեիդային, որ ոչ թե ինքը, այլ իր ամուսինն է եփել «ապուրը»։

— Ասում է՝ լավ մարդ է, հարուստ...

Վերջին բառի հետ նա նայեց Զուբեիդայի աչքերին, կարծես տեսնել ուզելով իր ասածի թողած տպավորությունը։

— Ինձ ծախե՞լ եք ուզում,— բարկացավ Զուբեիդան։— Ամոթ չէ՞, մայրիկ...

Քիչ հետո հայրը կանչեց աղջկան։

— Զուբեիդա, արի էստեղ։

Զուբեիդան մոտեցավ հաստատ քայլերով։

— Բարև արա Օսմանի հետ։

Զուբեիդան քմծիծաղ տվեց։

— Ի՞նչ գործ ունեմ...

Հայրը, թեև գիտեր աղջկա բնավորությունը, բայց և այնպես հանկարծակիի եկավ։ Իսկ Օսմանին շա՜տ դուր եկավ Զուբեիդայի այդ վերաբերմունքը։ Կրակի կտոր է, հուրի-փերի...

— Հյուրի հետ այդպես կվարվե՞ն,— ժպտաց նա Զուբեիդային։

— Տունն իմ տունը հո չէ՞, հորս տունն է։ Նրան ես հյուր եկել՝ նա էլ ընդունել է։ Իմ ընդունել-չընդունելը մի հաշիվ չէ՞,— ասաց Զուբեիդան ու հեռացավ։

Օսմանի սրտում կասկած ընկավ։ Նրա հաճելի տրամա­դրությունը փոխվեց վախի։ Չլինի՞, իսկապես, գործը փչա­նա...

— Զուբեիդա՛,— կատաղած բղավեց հայրը։

— Ի՞նչ...

Զուբեիդան նորից մոտեցավ։

— Դու գիտե՞ս, թե ինչու է եկել Օսման աղան։

— Իմ գործը չէ։

— Եկել է քեզ առնելու։

— Ի՞նձ... Իսկ ես կառնե՞մ որ։

Զուբեիդայի հայրը բարկացած նայեց աղջկան, ապա տամների արանքից, զսպված հանդարտությամբ, մռմռաց.

— Կառնե՜ս...

— Չե՛մ առնի։ Կին-բաժին կդիմեմ, չե՛մ առնի։

Կին-բաժնի անունը լսելով հայրը բոլորովին դուրս եկավ համբերությունից.

— Ինչ կանե՞ս, կին-բաժի՞ն կդիմես։ Դիմիր։ Կին-բաժինը քեզ հաց կտա՞, քեզ կպահի՞։

Զուբեիդան ձայն չհանեց։

Հայրն ավելի տաքացավ.

— Չեմ պահի։ Հասկանո՞ւմ ես, էլ չեմ պահի քեզ։ Ի՞նչ պիտի անես՝ եթե չպահեմ։ Մեծ աղջիկ ես, մինչև պառավելդ հո տանս մեջ չպիտի՞ մնաս։ Պակա՞ս մարդ է Օսմանը։

— Ինչո՞ւ ես բարկանում խեղճ աղջկա վրա։ Գործը քաղց­րությամբ վերջացնենք։ Աղջիկ է, կբարկանա էլ, կհամոզ­վի էլ...

Այս անգամ արդեն Զուբեիդան դուրս եկավ ինքնիրենից։ Իր գեղեցիկ աչքերը հառելով Օսմանի վրա, հաստատ ձայնով ասաց.

— Ծոծրակդ կտեսնես, հաստափոր, բայց դա չես տես­նի։

Հայրը, որ ուզում էր ինչ գնով լինի համոզել աղջկան, զսպեց իր բարկությունը և կիսաձայն հրամայեց.

— Տանիցս կորիր...

Եվ եղավ մի անսպասելի բան։

— Էս րոպեիս,— ասաց Զուբեիդան և փուշին կապելով, գնաց դուրս։ Մայրն ուզեց հասնել աղջկան և կանգնեցնել, սակայն ամուսինը ձայն տվեց նրան.

— Երես մի տա... Իր ոտքով գնաց՝ իր ոտքով էլ կվերա­դառնա։

Օսմանն ու իր ընկերները նայեցին միմյանց։ Նույնիսկ Զուբեիդայի հայրը մի րոպե կասկածեց՝ չլինի՞, իրոք, չվերադառնա աղջիկը...

Զուբեիդան դուրս ելավ փողոց։ Եվ այդտեղ փողոցում նա անդրադարձավ ամբողջ պատահածին։

— Ի՞նչ անեմ հիմի... Ո՞ւր գնամ էս կեսգիշերին...

Նա ուզեց քայլել առաջ, բայց մեխված մնաց դռան մոտ։ Ու երբ հանկարծ նայեց փողոցով վար, նա տեսավ, թե ինչպես դեպի իրենց տունն էին շտապում երկու մարդ ու մոլլան։ Երևի, Օսմանի հաշվով, այդքան ժամանակում նա գործն արդեն վերջացրած պիտի լիներ և մոլլայի գալը պիտի լիներ ճիշտ ժամանակին։

Երկու մարդն ու մոլլան եկան և երբ դռնից ներս էին մտնում, Զուբեիդան շարժվեց տեղից և արագ հեռացավ։

— Բա ո՞ւր գնամ...

Զուբեիդան իրեն հանձնեց իր ոտներին։ Թող տանեն, ուր ուզում են...

Նա քայլում էր անորոշ և մտածում։ Վաղը կգնա կին-բաժինք կհայտնի։ Հետո կին-բաժնից կգան իրենց տուն, իր հորը կասեն, որ իրավունք չունի աղջկան դուրս անելու։ Եվ ինքը նորից կվերադառնա տուն։

Բայց թույն չի՞ դառնա այսուհետև իր կյանքն իրենց տանը...

Ո՞ւր գնալ... Չէ՞ որ նա տեղ չունի մնալու՝ գոնե մինչև առավոտ։ Չգնա՞ ընկերուհիներից մեկի մոտ։ Բայց բոլոր ընկերուհիներն էլ ունեն ծնողներ, որոնք հազիվ թե ներս ընդունեն տանից դուրս արվածին, իր ծնողների խոսքը կոտրողին։

Այսօր երեկոյան հենց սկզբից ամեն ինչ թարսվեց։ Դպրոցից դուրս եկավ՝ Ահմեդը չկար։ Ակումբ գնաց՝ տխրեց։ Տանը՝ այս խայտառակ պատմությունը։

Ո՞վ կա աշխարհում նրան սրատկից ու հավատարիմ։

Ո՞վ ունի Զուբեիդան աշխարհի երեսին։ Բոլորովին մենակ չէ՞ նա։

Ահմեդը...

Մի՞թե նա գրկաբաց չի ընդունի նրան։

Զուբեիդան շառագունեց կեսգիշերին իր սիրած մարդու դուռը թակելու մտքից։

«Մարդ դարձիր...»։

— Ես ինքս մարդ կդարձնեմ նրան,— մտածեց Զուբեիդան։ Չէ՞ որ ես դպրոց եմ գնում, կարդալ գիտեմ։ Կսովորեցնեմ նրան։

Զուբեիդային թվաց, թե դիմացից գալիս է Ահմեդն ինքը։

Զուբեիդան մոտեցավ և նրան թվաց, թե Ահմեդն էլ է մո­տենում նրան։

— Զուբեիդա՞...

— Ահմե՞դ... Ահմեդ, դո՞ւ ես։

— Զուբեիդա՞... Ո՞ւր էս կեսգիշերին...

Զուբեիդան ձայն չհանեց։ Մի րոպե նա լուռ կանգնած էր։ Լուռ էր նաև Ահմեդը։ Ապա Զուբեիդան մի վճռական շարժում արեց, բռնեց Ահմեդի ձեռքը և ձգեց դեպի Կապույտ մզկիթի ճանապարհը.

— Գնանք։

— Ո՞ւր, Զուբեիդա

— Գնանք տուն։

***

Մի գիշերում ես տեսա և լսեցի այս ամենը և յուրաքան­չյուր հարկի տակ կյանքի երակն էր բաբախում։

Ես պատմեցի միայն մի պատմություն, մի փոքրիկ պատ­մություն։ Բայց քանի՜ այդպիսիներն են տեղի ունենում յու­րաքանչյուր օր, յուրաքսւնչյուր գիշեր։

Կապույտ մզկիթի խցերից մեկը նոր շունչ մտավ։ Ահմեդին թվաց, թե արև մտավ իր մթին սենյակը։ Եվ որքան էլ գեղեցիկ լինեն Կապույտ մզկիթի գմբեթի գույները, այնուա­մենայնիվ, հենց նույն Կապույտ մզկիթի ներսում, աճում է նրա բոլորովին խարխլող, իր փառքից բոլորովին զրկող ուժը։

Քաղաքն ալեկոծվում է ծայրեծայր՝ կենտրոնից մինչև ծայրամասերը։ Ամենուրեք ելնում է նոր ուժը։ Ամբողջ գիշերը ես լսում էի այդ ուժի երգը։ Դա իմ պատանեկությունն էր, իմ իրավունքը...

1928