Տոնական մթնոլորտում պատահեց այդ։

Դա մի թռիչք էր երազում, գարնանային թրթիռ։

Մայիսի երկուսին, շենքր հանձնելու երրորդ օրը, Ռուբենն իր բրիգադի հետ գնաց քաղաքամերձ ա յգիներից մեկը քեֆ անելու։ Սրանով յոթերորդ շենքն էր, որ հանձնում էր նրա բրիգադը։ Ռուբենը գերազանց վարպետ որմնադիր էր և օրինակելի բրիգադ էր պահում։

Թարմություն էր բուրում այդ բլրի գագաթից։ Բոլորն էլ բանի­մաց, ուրախ տղերք, սերտ կապված իրար հետ։

Ռուբենը բարձրահասակ, ջլուտ երիտասարդ էր, մարտական դեմ քով։ Ոսկեգույն բեղեր ուներ, պինդ սեղմած շուրթերի վրա, և հոխորտ սրում էր այդ բեղերը։ Շատ համեստ էր և լուրջ, կար­գադրում էր հանգիստ բաս ձայնով, խրատում էր ավելի, քան կշտամբում և քանի բարկանում էր, այնքան ավելի էր ցածրացնում ձայնը և դեմքը մոտեցնում խոսակցին։ Ընդհանրապես համառ էր առաջ տանում իր միտքը։ Նա հեղինակություն էր։

Նրան հարգում էին։

Ահա, այսպես, տոնական օր էր, որ նրան պատահեց այդ դեպքը։ Բայց պատահեց մի տեսակ դարանակալ անսպասելիու­թյամբ։ Ռուբենն ու իր ընկերները շրջում էին այգում ծառեծառ, կանաչների վրա նստոտում, կատակում։ Հետո ըմբշամարտ եղավ։ Բրիգադից երկու հոգի, որ ծանր ատլետիկայի հերոսներն էին՝ սուտ ըմբշամարտեցին։

Այդ ժամանակ էր, որ Ռուբենը նկատեր այգու տնակի առաջ մի աղջկա, որ խոր նայում էր իրեն։ Հպարտ գլուխ ուներ նա, խրոխտ կապույտ աչքեր։ Նա հրամայող գեղեցիկ էր, բարձրահասակ։

Ռուբենը նայում էր «ըմբիշներին», ժպտում զուսպ, ինքնիրեն։ Հետո կրկին աչքը գցեց տնակի կողմը։ Աղջիկը ներքին հայացքով իրեն էր նայում։

Ճաշի ժամանակ, երբ բրիգադի հետ հավաքվեց նաև այգետի­րոջ ընտանիքը, որ միշտ չես իմանում ովքեր են և ինչպես հայտնվեցին՝ հպարտադեմ աղջիկն անաղմուկ սողոսկեց այնտեղ։

Շատ մտերմական ընթացավ ճաշը և ուրախ, գարնանային թեթևությամբ։ Ոչ մի տգեղություն։ Երգեցին, հետո պարեցին։

Աստղիկը, հպարտադեմ աղջիկը, որ, ըստ ե րևույթին այլևս չէր հետաքրքրվում Ռուբենով և հիմա էլ ուրիշներին էր նայում՝ մի անգամ միայն նիրհուն հայացքն ընկղմեց Ռուբենի հայացքի մեջ և մնաց երկար։ Ռուբենն զգաց, որ այդ աղջիկը մտավ իր հոգու մեջ, տիրեց իրեն։ Նա այլայլվեց։

Հետո գինի՞ն էր, ծաղիկնե՞րը, թե՞ ընկերները — Ռուբենը հանկարծ միտք դրեց միանալ այդ աղջկա հետ։ Ընկերներն էլ զգացին, որ մի բան կատարվեց Ռուբենի մեջ։ Կենացների վրա ակնարկներ արին, կատակեցին՝ հասկացնելու չափ։ Բոլորը ժպտացին կեսուրախ, կեսլուրջ։ Աստղիկը լուրջ ընդունեց այդ ամենը, հա­մարձակ, հանգիստ նայեց Ռուբենին, նայեց հպարտ ու հաղթա­կան...

Ռուբենը կորցրեց իրեն։

Մի քաղցր սարսուռ անցավ նրա մեջքով։ Նա շնչատեց, կուրծքը ուռեց, և մնացածը շարունակվեց ինչպես երագում։

Ուշացած գարուն էր, ապրիլը փչել էր, և նրա շնչից փթթել էին ծառերը։ Դեղձենին մի տեսակ վարդագույն լույսով պարուր­ված՝ գրկում էր սալորենու կաթնագույն լույսը, հետո այդ ծառերի սաղարթից թափվում էին լույսերը կանաչ արոտի վրա։ Ծոթրինը պատերի տակից ու դաշտից արբեցնող բուրմունքով սողում էր օդի մեջ ու մարդուն քաշում դեպի դաշտերի վայրենությունը։

Ռուբենն այնպես զգաց, որ ընկերների երգերը, կատակները, ճառերը, հարվածայինների հաղթական հայացքները խառնվեցին ինչ-որ մտերմական, ընտանեկան մի այլ հույզի հետ՝ սիրո հետ։ Ուղղակի սիրո։ Ռուբենը նոր զգաց, որ ինքը լցված էր սիրով, որ բուռն սիրում էր մեկին, թե ում՝ չգիտեր, բայց հիմա այդ մեկը եկել է կանգնել իր դիմաց և հրամայական, մտերիմ պահանջում է իր տենչերի պատասխանը։

Ճիշտ է՝ գինով էին ամենքը, բայց միայն գինին չէր, որ հարբեցրել էր Ռուբենին։ Նա զգաց, որ իր աշխատավորական կյանքի մեջ հաղթական բրիգադի հետ միասին իրեն պակաս ում էր նաև կին-ընկերը։ Զգաց և մի այլ բան, կարծես ամենքը՝ բնությունը, իր ընկերները, իր հասարակական գործը և այս կինը միախառնվեցին, դարձան զորավիգ իր կյանքի, մի աշխույժ թռիչք, ներ­դաշնակ երգ։

«Մի կին է պետք՝ և ամեն ինչ լրացավ»,— մտածեց Ռուբենը։ Եվ մեկեն այնպես թվաց, որ այդ լուռ ու հպարտ էակը վաղածա նոթ է ու մտերիմ։ Սուր սիրով լցվեց դեպի նա, գրկեց ողջ էությամբ նրա նազելի հասակը։

Եվ երբ սուփրան քաղեցին ու խումբ-խումբ զբոսնել սկսեցին այգում՝ Ռուբենն առանց մտածելու՝ ինչպես ընկներ գեղեցիկ ու ահավոր մի անդունդ՝ հանկարծ մի շատ հաճելի գլխապտույտ զգաց և առանց այլևա յլի՝ առաջարկեց Աստղիկին իր կինը դառնալ։

Աստղիկը համաձայնեց։

Դա արդեն բոլորովին դյութեց Ռուբենին։ Կյանքը սլացավ արագ, արագ, նրա սիրտը կրկին ուռեց, լցվեց՝ շնչարգելի չափ և նա սիրեց Աստղիկին այնքան բուռն, որ ուզում էր դուրս փախչել այգուց։

Թե հետո ինչպես թեյի նստեցին, ինչպես գնացին տուն— այդ ամենը կատարվեց անգիտակ վիճակի մեջ։ Թռան հավիտենական վայրկյաններ, Ռուբենն այնպես իմացավ, թե ինքը երեսուն և եր­կու տարի սիրում էր ու միայն նոր հասկացավ և հասկացավ ան­սպասելի գյուտի պես, հանկարծ, ինչպես նոր ծնված լիներ։

***

Մեղրամիսն անցավ փոթորկալի, աղմկահույզ։ Ռուբենը ար­բածի պես էր աշխատում նորակառույց պատերի վրա։ Եռանդը հորդում էր գարնան գետի պես՝ պղտոր, վայրի, բայց թարմ, կեն­սալի։ Գործը թռցնում էր նրան։ Փայլուն ցուցանիշներ էր տալիս նրա բրիգադը։ Ռուբենը կայտառացել էր, սկսել էր կատակել, երգել։

Աշխատանքի եռուն ժամանակը, երբ իր կնոջ սլացիկ դեմքն օդի մեջ երերալով գալիս արձանանում էր իր դիմաց՝ խանդաղա­տանքից մարում էր Ռուբենի սիրտը։ Եվ նա պղտոր ժպիտով հա­ռաչում էր։ Նա իր բուռն սիրո բոցերի մեջ չէր տեսնում, չէր զգում ոչինչ ուրիշ բան։ Իր բրիգադով խոսք էր տվել տալ կվարտալում ամենաբարձր ց ուցանիշները։ Աչք ածեց չորս կողմը, կարգադրեց իր բրիգադի անդամներին ազնվորեն կատարել խորհրդակցության ժամանակ ընդունած վճիռը և սրբատաշ քարերն սկսեց զարդարան­քի պես շարել նորակառույցի հպարտ պատին՝ երբեմն մուրճը վերց­նելով և տաշած քարն ավելի գեղեցկացնելով գողտրիկ ու մանրիկ հարվածներով։

Ռուբենը սիրում էր նայել իր շենքին, թե ինչպես էր սա հա­սակ քաշում գեղեցիկ արձանի պես։ Լաստակների թևերի մեջ գրկված՝ շենքը հպարտ ծառանում էր վեր։ Վարդագույն տուֆն արշա­լույսի պես ներկում էր նրա ճակատը և հակադրվում հետևի բլուր­ների, ժայռերի գորշության։ Հեռու, քաղաքի վերևի մասերից ձեռով էին անում իր բրիգադի բարձրացրած շենքերը։ Ռուբենը քա­ղաք է կառուցում բոլոր կառուցողների հետ— դրանով էլ հպարտ էր նա և վարպետ որմնադիրի պատվի զգացումը բարձրացնում էր նրան մինչև ասպետականություն։ Նրա բրիգադը մի տեսակ «օր­դեն» է— օրդեն ընտրովի ասպետների, որոնք իրենց անձը դրել են բարձր նպատակի վրա։ Ռուբեն ի «օրդենին» հետևում են մյուսները, և քաղաքում հայտնի է, թե ո՛ր շենքերն են բարձրացել այս օրդենի ձեռքով։ Սա պատվի խնդիր է։

Բայց տարօրինակ էր. Ռուբենը մի տեսակ կապ էր տեսնում իր հպարտ շենքերի և իր կնոջ մեջ։ Հետո այդ կապը գնում էր ավելի հեռուն— իր ընկերները։ Այդ ամենը կապված էին մի ընդհանուր կյանքով, որ ներդաշնակ մի երգի պես երգվում էր կառուցող երի­տասարդի հոգում։

Աստղիկը ծաղկում էր ու դառնում ավելի տենչալի։ Հետո ժամանակ եկավ՝ նրա աչքերը լցվեցին երազով, դեմքը դառավ խնկագույն, պտուղի պես լցվեց և նա սկսեց արբած ու հոգնած ժպտալ Ռուբենին։

Եվ պտուղի պես էլ կաթեցրեց մի գեղեցիկ աղջնակ։

Եկան Ռուբենի ընկերները և սանձակոծ արին իրենց առանց այն էլ լցված ուրախությունը, երգեցին, պարեցին, լցրին Ռուբենի տունը այն թարմ ուրախությամբ, որ հատուկ է ընկերական շրջանին։

Միայն Աստղիկը ներվային էր այդ օրը։ Բայց նրան նայող չկար։ Երեխան աճեց ու կարմրեց խնձորի պես իր գեղեցիկ մոր և ասպետադեմ հոր գրկերում։ Ռուբենի կյանքը հոսել սկսեց լեռնային առվակի պես զվարթ ու խաղացկուն։

Մի բան միայն, մի ստվեր սողոսկում էր աննկատ և նստում Ռուբենի տան անկյունում։ Աստղիկը կոպիտ էր վարվում նրա հետ։ Բնավորություն էր այդ, թե անցողիկ ներվայնություն, դեռ հայտնի չէր։ Ռուբենը նկատում էր այդ, բայց սիրո բուռն հոսանքում բարեխառնվում էր այդ։ Սերը չէր ուզում նկատել իր շուրջը հավաք­վող այդ ստվերները։ Սակայն, երբ կոպտության վարագույրի հե­տևից նայում էին Աստղիկի աչքերը՝ սառն, օտար և ապակի՝ դա մնում էր Ռուբենի հոգուն։ Եվ նա գործի ժամանակ հիշելով այդ, մի րոպե կանգ էր առնում ու աչքերը պաղած մտածում։

Եվ այդքանը միայն։ Ռուբենը հետզհետե նկատեց իր և Աստղի­կի մեջ մի աններդաշնակ հնչյուն, որ շարունակ լսելիքի մեջ խան­գարում էր նրա ընտանեկան երջանիկ երգի եղանակին։ Աստղիկն ինչ-որ կղզիանում, մեկուսանում էր ինքն իր մեջ։ Դժգոհ էր ինչ-որ։ Իր վիճակի՞ ց։ Ռուբենի՞ց, նոր միջավայրի՞ց— չէր հասկացվում։ Ռուբենը ջանում էր նրան խառնել իր ընկերության մեջ՝ բնազդորեն զգուշանալով նրա մեկուսացումից։ Հեշտ էր կարծում այդ, և սկզբում չէր էլ նկատում, որ դա շատ դժվար բան է։

Աստղիկն այգեպան-առևտրական ընտանիքի աղջիկ՝ բնազ­դաբար զգալով իր աշխարհի չքացումը նոր աշխարհի մեջ՝ գալով Ռուբենի ընտանիքը՝ հույսեր ուներ, թե իր համար կբացվեն նոր ուղիներ։ Նա հաճախ երազում էր այդ ուղիների մասին։ Պարզ չէր, թե ինչ կյանք էր պատկերացնում այդ ուղիների մեջ և ինչ էր իս­կապես այդ ուղիների կոնկրետ կողմը։ Բայց նա կենդանական բնազդով զգում էր, որ պետք է կառչել նոր մարդկանց, գնալ նրանց հետ մի փոքր առաջ՝ հետո տեսնելու համար, թե որտեղ կդադարի այդ երթը և այդ վախճան ը։ Եվ նա այդ անորոշ երազներով ու խարխափումներով էլ եկավ Ռուբենի մոտ։ Եկավ հեշտությամբ, նրա մի կանչով։ Եվ երբ եկավ նրա մոտ՝ նոր զարթնեցին իր մտքերը, ավելի ճիշտը, նոր ուշքի եկավ, որ իր մեջ խոսում էր իր ընտանիքի, այգեպան-առևտրական հոր ու շրջապա­տողների հաշիվը—կառչել նոր մարդկանց և նրանց միջոցով լողալ, գնալ նոր կյանքի ծովով՝ մնալով հինը։ Աստղիկին շատ էլ հաճելի չէր Ռուբենի արհեստը։ Նա երազում էր Ռուբենին ինչ-որ իր երևակայած մի տնտեսական հիմնարկում, դրամների ծովում և ավտո­ների ու գնացքների եռուզեռի մեջ։ Երբ ընկերացավ Ռուբենի հետ, նախ զգաց իր մի սխալը— այգում Ռուբենը թողել էր շատ ինտե­լիգենտ տպավորություն, ինտելիգենտ մի հիմնարկի ղեկավարի չափ— իսկ այժմ Աստղիկը տեսնում էր, որ այդ արտաքուստ գեղեցիկ ու կոկ երիտասարդը հասարակ բանվոր էր, թեև բանիմաց և առաջավոր։ Եվ նա հիասթափ վեց։ Բայց սկսեց ճիգ գործ դնել Ռուբենին հանելու որմնադիրի վիճակից և տանելու տնտեսական, առևտրական գծով։ Ռուբենն, իհարկե, ծիծաղում էր այդ երազ­ների վրա։

— Միևնույն է, ջանիկս, ես իմ տեղումն եմ ու լավ եմ։

 — Ո՞վ է ասում,— կոկետ ու թթու ժպիտով պատասխանում էր Աստղիկը,— տես ինչպե՞ս է ապրում մեր հարևանը։

Ակնարկում էր մի ուտող-խմող ծառայողի։ Ռուբենը Աստղի­կին ավելի սերտ մոտեցրեց իր բանվորական շրջանի ընտանիք­ներին, Աստղիկը կռվեց նրանց հետ և հարաբերությունը կտրեց։ Նա չէր սիրում բանվորներին։ Եվ ահա եկավ կատարյալ հիասթա­փումը— Ռուբենը այն նոր լոկոմոտիվը չէր, որ Աստղիկի հին գնաց­քը տաներ նոր կյանքի ռելսերով։

Մի անգամ, քաղսովետի ընտրության ժամանակ, երբ բանվոր­ների ահագին բազմության մեջ դրվում էր Ռուբենի թեկնածությու­նը՝ Աստղիկը, որ ներկա էր իբրև հանդիսատես՝ սկսեց հակառակել և շրջապատողներին լսելի ձայնով Ռուբենից պահանջել, որ հրա­ժարվի ընտրվելուց։

Ռուբենը ձեռքը դրեց նրա ծնկան և շոշափելով հասկացրեց, որ իրեն պահի։

Աստղիկը զայրացավ։

— Դու ժամանակ չունես, դու երեխաներ ունես, էդ էլ քեզ հերիք է։

— Դա քո բանը չէ,— սաստեր Ռուբենը։

— Չէ, իմ բանն է։ Ես չեմ կարող քո երեխաներին պահել, որ դու գնաս գիշերներ լուսացնես քո քաղսովետում։

— Հիմարություններ մի դուրս տա։

Եվ Ռուբենը համբերությունից դուրս եկած՝ դողաց ու պապիրոսը վառեր։

— Հիմարություններ դու մի դուրս տա,— դիմադարձ կանգներ Աստղիկը,— նրանք հենց հիմարի են ման գալիս, որ հազար մի գործեր վրան գցեն ու իրենք հանգիստ ման գան։

Ռուբենը շրջապատողների հայացքից այրվեց ու բարվոք համարեց լռել։ Նրան ընտրեցին քաղսովետի անդամ։ Եվ ծափահա րությամբ։ Ընկերները, իր բրիգադի անդամները, մեծ խանդավա­ռության մեջ էին։ Միայն Ռուբենն էր, որ չէր կարողանում ուրա­խանալ։ Նրան թիկունքից դանակ էին զարկել։ Այն ոսկի թել կապը, որ ջերմորեն անցնում էր նրա հոգուց դեպի իր ընկերները, հասարակական գործը և այնտեղից էլ իր կինը, ընտանիքը՝ կտրվեց։ Աշխարհը, այն ծաղկավառ այգին, ուր նա գտավ իր ընկերների մեջ հոգու մի այլ ընկեր՝ կինը, բաժանեց նրան իր հոգու մյուս կենսալից վայրից, իր շենքերից, ընկերներից, ընդհանուրի գործից, որի մեջ նա զգում էր, որ բարձրանում է։

Աստղիկը չէր սիրում այդ գործը։ Նրա համար ատելի էր այդ գործը, որի համար Ռուբենը երբեմն երեկոներն ուշանում էր, որի համար երբեմն ուտելիքն էր պակասում, շքեղ հագուստ չէր լինում։ Գործ, որի շուրջը հազարավոր մարդիկ ցնծում, ծափահարում, երջանկանում են, բայց որ անշուք է, ինչպես ակումբի գրասենյակ Աստղիկին այժմ պարզապես քաշում էր քաղաքի հին ընտանիքների կյանքը՝ լոտոն, թղթախաղը, ճաշկերու յթները։

Եվ Ռուբենի մեջ չգտնելով իր ձգտումների իրականացումը, նա կամաց-կամաց թողեց նրան և սկսեց որոնել... Ի՞նչ.— հազիվ թե լրիվ գիտեր, ինչպես և չգիտեր, թե ո՞րտեղ պետք է այն գտներ։ Նման այն որոնողներին, որ սկսում են որոնել, մինչև պարզվի, թե ինչ են ուզում գտնել, Աստղիկն սկսեց դուրս նայել ընտանիքից։

Գեղեցիկ, երիտասարդ կինը բնազդով գնում էր դեպի մի կողմ։ Այնտեղից մի շնչառություն շոշափում էր նրա կույր տենչանքները և քաշում դեպի իրեն։ Եվ այդ երկու էությունները մթան մեջ իրար էին գալիս՝ ինչպես ծղրիդներ։

Անցավ ժամանակ, և ծնվեց մի տղա։ Նա բերեց նոր հոգս և կարծես նաև նոր մտերմություն։ Ռուբենը ուրախ էր այդ հոգսի համար. դա վանում էր այն վատ ստվերները, որ սահում էին Ռուբենի սիրո վրայով։

Մի առավոտ միայն, երբ նա թեյն արագ խմելով ու հետն էլ բլուզի կոճակները գցելով խոսում էր Աստղիկի հետ՝ Ռուբենն ինչ-որ հապճեպ նկատեց նրա շարժումների մեջ։ Աստղիկը կարծես շտապեցնում էր նրան, որ սա գնա գործի, բայց դա անում էր ոչ խոսքով։ Դա չէր երևում նրա թեյ ածելու մեջ, հայացքի մեջ։ Այնտեղ նկատելի էր մի տագնապալի շտապ, որ անհանգիստ նայում էր Ռուբենի կողմը։ Այդ հայացքը թելադրում էր Ռուբենին՝ շուտ վերջացնել։

Ռուբենը դրան առանձին նշանակություն չտվեց, բայց դա մնաց նրա հիշողության մեջ։ Ու երբ տանից դուրս էր ելնում՝ բակից անցնելիս նայեց պատուհանից ներս՝ տեսավ որ Աստղիկը արագ մո­տեցավ հայելուն և սկսեց երեսը պուդրի քսել։

«Շուկա է շտապում»,— մտածեց Ռուբենը և միամիտ դուրս եկավ բակից։ Երբ հասավ շենքի վայրը՝ տան մտքերն ու Աստղիկր ցնդեցին ծխի նման։ Առողջ ու կենդանի աշխատանքը գրկեց նրան ու տարավ հզոր բազուկներով։

Երեկոյան վերադարձին Ռուբենը Աստղիկի շարժումներից նկատեց մի տարօրինակ բան։ Կարծես սա իրեն չէր տեսնում։ Գնում էր գալիս սենյակից սենյակ, վերցնում, վայր դնում աննպատակ մի առարկա։ Պարզ էր՝ Աստղիկի միտքը զբաղված էր մի բանով, որ կապ չուներ այդ ընտանիքի հետ։

— Ի՞նչ կա, Աստղիկ,— հարցրեց Ռուբենը։

— Ոչինչ,— շեշտ պատասխանեց Աստղիկը, ապա սառը նայեց նրան և հարցրեց,— ի՞նչ ես կպել ինձանից։

— Ո՞վ է կպել քեզանից...

Աստղիկը լռեց։

Ռուբենն սպասեց, որ Աստղիկը խոսի, բայց նկատելով, որ Աստղիկը շարունակեց իր մտքի հետն ընկնելը՝ զարմանքով նայեց նրան և լռեց։ Հոգնած էր։

Հետզհետե Ռուբենը նկատում էր մի բան, որ Աստղիկն ան­տեղի կոպիտ պատասխաններ էր տալիս իր անմեղ հարցերին։ Նկատեց, որ Աստղիկը տան գործերն էլ երեսի վրա էր թողն ում, կռվում էր երեխաների հետ։ Սկսեց նաև ծեծել նրանց։

Դա առիթ տվեց, որ Ռուբենը միջամտի։ Դա արդեն վեր էր Ռուբենի ուժերից— նա սաստիկ սիրում էր իր երեխաներին։ Շուտով երեխաների լացը, Ռուբենի հանդիմանությունները և Աստղիկի ճիչը դարձան միակ ձայները, որ լսվում էին այդ ընտանիքում։ Այդ ձայներից զատ՝ մնացածը լռությունն էր, որ տիրում էր նրանց տանը։

Սակայն մի հանգամանք։ Եվ դա սկսեց աչքի ընկնել։ Չնայած ներվային խոսակցություններին, վեճերին՝ Աստղիկը առանձին ջա­նասիրությամբ զարդարվում էր ամեն օր, և դա առավոտից սկսած։ Ի՞ն չ գործ ուներ այդպես վաղ... Ռուբենին զարմացնում էր այդ, բայց նա գլխի չէր ընկնում։ Մի անգամ միայն ինքնիրեն հարցրեց. «Երեկո չէ, թատրոն չի գնում, կինո չի գնում, ինչի՞ է զարդարվում...»։

Այդ զարդարանքները բոլորովին չէին բռնում Աստղիկի կռ­վարար վարմունքներին և մռայլ, ներվային դեմքին, որով նա ան­համբեր շրջում էր սենյակում և ներսուդուրս անում։

Մի ինչ-որ լարված, խուլ պատմություն էր սկսվում նրանց ըն­տանեկան կյանքի մեջ, որ խոսում էր անձայն բառերով։ Նրանք դեռ ականջ էին դնում։

Մի անգամ Ռուբենը շենքի գործերով քաղաք էր գալիս տրամ­վայով։ Հանկարծ փողոցի մայթին նրա աչքովն ընկավ Աստղիկը մի երիտասարդի հետ թևանցուկ արած։ Երիտասարդի ախտավոր դեմ­քը կոծկվում էր մի լկտի ժպիտով։ Նա շատ ազատ էր կպել Աստղի­կի թևին։ Ռուբենին խոցեցին Աստղիկի ցողուն, վառվող աչքերը։ Նրա հարբած դեմքի վրա խաղում էր անսովոր ուրախություն, հրճվանք։ Անգամ Ռուբենին թվաց, թե Աստղիկը իրեն նկատեց, բայց էլի շարունակեց մոտեմոտ գնալ, հպվել երիտասարդին։ Ռուբենը գլուխը թաքցրեց ուղևորների մեջ։ Նա զգաց խանդի թույնի առաջին հաճույքը, որ հետո է դառնանում։ Նա ամաչեց և վախեցավ հայտնվել։ Վախեցավ իրենից։ Բայց դա մի րոպե․ հանկարծ նա վեր թռավ, առաջ մղվեց, որ իջնի վագոնից, բայց ճանապարհ չէին տալիս։ Ու մինչ նա կթռչեր վայր՝ Աստղիկն ու երիտասարդն անհե­տացել էին բազմության մեջ։ Արդյո՞ք մտան մոտակա խանութնե­րից մեկը, թե ինչ, բայց հետքերը կորավ։ Ռուբենին խիստ մտահոգեց այդ անհետացումը։ Դրա մեջ ինչ-որ դավադրական չար բան կար։

Խանդն ու զայրույթը խեղդեցին Ռուբենին։ Նա հապճեպ նայեց խանութները, խաչաձևող փողոցը, բայց զուր— Աստղիկն ու երի­տասարդը ցնդել էին։

Ռուբենի երևակայությունն սկսեց նկարել թունավոր պատկեր­ներ, որ ինչքան գաղտնի են ու խուսափուկ, այնքան ծանր են խան­դող սրտի համար։ Նա մղվում էր ամեն կողմ, դեպի բոլոր տները, բռնելու, ետ քաշելու Աստղիկին այդ մռայլ, չարորակ գողությու­նից։ Բայց նրան կաշկանդել էր իր դրության անզորությունը։ Ո՞վ գիտե ուր մտան, հեռո՞ւն, թե մոտ—ահա այս տա նը...

Ռուբենը ալեկոծ վիճակի մեջ վերադարձավ, նստեց տրամվայ, անցավ տրեստի վարչությունը։ Թե ինչ խոսեց գործի մասին՝ չիմա­ցավ։ Այդ ամենը կատարվեց ինչ-որ արբած վիճակում։ Նա խոսում էր, և նրան թվում էր, թե դա իր ձայնը չէր, որով խոսում էր։ Սա արագ վերադարձավ շենք։ Այնպես էր շտապում, այնպես հապճեպ էր պատը շարում, կարծես թե ամեն բան կախված էր պատի կա­ռուցման վախճանից։ Շենքի պատերը, որ առաջ շարժուն էին, կանգ առան, քարերը չէին բարձրացնում շենքը։ Գործը մեռավ։ Հարվածը տաք էր, Ռուբենը չէր մտածում այլևս։ Նա գերի դառավ իր մեջ՝ ինչ-որ քնած բնազդներին։

Օրվա կեսը դառավ անսպառ ժամանակ, արևը կանգ էր առել։ Նրան թվում էր, թե դեպքը պատահել է մի ամիս առաջ, այնքան խորացել էր, այնքան երկար էր տևում ժամանակը։ Օրը թվում էր դեպքերով լիքը, չարագուշակ էր փողոցը, մայթը, մարդիկ, վերջա­պես Աստղիկը այն լկտի երիտասարդի հետ։

Ահա նա հասնում էր տուն։ Ահա մի քանի քայլ և կսկսի տեն­չալի բացատրությունը։

Երբ Ռուբենը մտավ սենյակ՝ Աստղիկը չկար։ Այս չէր մտածել։ Դատարկ սենյակը թշնամական լռությամբ նայեց նրան։ Երեխա­ներն եկան հարևանենց տանից։

— Ո՞ւր է մաման...

Մաման չի եկել։

— Չե՞ք ճաշել։

— Ճաշել ենք, մեզ համար առավոտը կերակուր շինեց ու գնաց,— բացատրեց մեծ աղջիկը, որի աչքերում անմեղ մտահոգություն կար։

— Ո՞ւր գնաց։

— Չգիտեմ։

Ռուբենը դուրս նետվեց։

Դարձյալ նույն դարանակալ փողոցներն ու տները, որ կուլ են տալիս ամեն գաղանիք։ Անցորդներն ամենքն անտարբեր գնում էին իրենց բանին։ Վերադարձավ։ Սպասել սկսեց։ Ոչինչ չի փոխ­վում։ Երեխաները տարակուսած ու ճնշված իրեն են նայում։ Նրանք էլ բնազդաբար մի բան հասկանում են։

Ռուբենը ծխում էր և հուզմունքից հևում։ Օրը մթնել էր։ Լամպը վառեցին։

— Պապա, բա թեյ չե՞նք խմելու,— լացակումած հարցրեց երեխան, որ ավելի ճնշված էր հոր զայրալի դեմքից, քան թեյի ցանկություն ուներ։

Ռուբենը թեյամանը դրեց մեքենային։

Բակում շրջազգեստի ներվային խշրտուք լսվեց։ Մեկն արագ մոտեցավ դռան շեմքին։ Աստղիկն էր։ Ներս մտավ, աչքի տակով նայեց Ռուբենին, հետո լուռ մոտեցավ երեխաներին, կռացավ նա­յեց, հետո Ռուբենին դարձավ.

— Թեյամանը վաղո՞ւց ես դրել։

 — Վաղուց,— պատասխանեց Ռուբենը կտրուկ և անշեշտ։

Աստղիկը գլխարկը վայր դրեց, սկսեց հանվել։ Երեխաները զգալով ինչ-որ անախորժություն՝ չխոսեցին։ Ռուբենը լարված ծխում էր և նայում հատակին։ Վերջապես ոչ իր ձայնովի հարցրեց։

— Որտե՞ղ էիր։

— Մորաքրոջս մոտ։

— Ամբո՛ղջ օրը...

— Ամբողջ օրը։

Աստղիկը թանձր ներկել էր շրթունքները, ներկը տարածվել էր նրա այտերին, կզակին։ Դեմքը դիմակ էր դառել պուդրուց, իսկ վրայից բուրում էր ինչ-որ օծանելիքի անառակ հոտը։ Նրա աչքերը մարել էին գաղտնի կրքային փոթորկից հետո, և նրանց տակին եզերվել էին կապույտ գծեր. Աստղիկն ապրել էր...

— Իսկ էն երիտասա՞րդն ով էր,— հանկարծ խայթեց Ռուբենը։

— Ի՞նչ երիտասարդ,— ցածրաձայն ու բռնի հանդարտությամբ հարցրեց Աստղիկը։ Եվ նայեց պատուհանից դուրս։

— Տրամվայից որ տեսա...

Աստղիկը աչքի տակով արագ նայեց Ռուբենին։ Չպատասխանեց իսկույն։ Հոսեց ծանր լռություն։

— Էն երիտասարդը ընկերուհուս եղբայրն էր։

— Որ ընկերուհուդ։

— Թիֆլիսում մի ընկերուհի ունեմ՝ նրա։

— Իսկ տուն, երեխա... ամուսին ունե՞ս։

Խեթ նայեց Ռուբենը և ձեռը տարավ դեպի Աստղիկի կոկորդը, որ բռնի, բայց ձեռը թափ տվեց ետ դարձավ դեպի պատուհանի գոգը, նսոտեց և սկսեց կծել պապիրոսը։

Աստղիկը լուռ էր, և այդ լռությունը կատաղեցնում էր Ռուբենին,

— Լավ, վերջը՞։

— Վերջն էն, որ ես գլուխ չունեմ էդ տեսակ հարցուփորձերի։ Ես ազատ եմ։

— Ազա՞տ ես։ Փողոցի կի՞ն ես դառնում։

Հետո ցույց տվեց երեխաներին։

— Սրանց նայիր։

— Երեխաներս տեղն են։ Երեխաների պատճառով չեմ կարողփտել քո տանը։ Ես կյանք եմ ուզում։

Ռուբենն արագ դուրս գնաց տանից ու ընկավ փողոցները: Շարժումը, հոգնությունը թվում էր, թե կբթացներ նրա հուզումնալի սրտի կսկիծը։ Շրջել սկսեց մինչև կեսգիշեր։

Այդ գիշեր քաղաքն ու փողոցը դատարկվեցին իր համար։ Դատարկվեց և կյանքը։ Նա կորցրել էր իր առաջին սիրո կինը։

***

Աստղիկն ստեղծեց իր համար դրսի առանձին կյանք։ Նա իր շուրջը բազմացրեց կասկածելի ծանոթներ, որոնց հետ շրջում էր կինոները, ճաշարաններն ու այգիները։ Ռուբենր հպարտությունից իր մեջ գցեց այդ գաղտնիքը։ Ինչ-որ ատելախառն սիրով այդ կնոջ հետ կապված՝ ելք չէր կարողանում գտնել։ Մյուս կողմից մեջտեղ էին ընկած երեք երեխաները, որոնց խնամել էր պետք։ Նա հույս ուներ, սիրող մարդու հույս, որ Աստղիկը կուղղվի։ Աշխատանքի տղամարդ և բրիգադիր, պատվին չէր ուտեցնում դուրս տալ գաղտնիքը։ Կամենում էր մի կերպ լուծել խնդիրն իր տանը, Աստղիկի հետ մենակ։

Սակայն արտաքին աշխարհը չուշացրեց իր մասնակցությունը։ Շուտով շշուկներով լցվեց տան բակը, հարևաններն սկսեցին խորիմաստ նայել Ռուբենին։

Ընկերները դադարեցին այցելել Ռուբենին։ Գործի ժամանակ նրա ներկայությամբ չէին խոսում Աստղիկի մասին։ Պարզ էր— դատապարտում էին նրանք, ովքեր տարիներ առաջ, այգում ուրախ շուրջպարով շրջապատել էին Ռուբենի առաջին սիրո թրթիռներին։ Ընկերների և ծանոթների լռությունն ավելի էր ճնշում Ռուբենին։ Գոնե խոսեին, գոնե պահանջ ներկայացնեին։ Նա ևս իրեն մեղա­վոր էր զգում, բայց ինչո՞ւմ, չէր կարողանում հաշիվ տալ իրեն։

Մի անգամ փորձեց գինու տալ իրեն։ Զզվեց, չէր էլ կարողա­նում արբել։ Հանդիմանեց իրեն այդ փոքրոգության համար և դա­դարեց շուտով:

Փորձեց տարվել գործով։ Վաղ գնում էր գործի և սկսում ներ­վային եռանդով աշխատել։ Աշխատում էր հարբելու չափ, հարբածի պես։ Սկսեց խստապահանջ դառնալ դեպի իր բրիգադը, անգամ բծախնդիր։

Ընկերները լուռ տանում էին, իբրև հիվանդ մարդու արարքներ, բայց և դժգոհում էին։ Դժգոհում էին և սպասում մի բանի— ինքը ևս սպասում էր այդ բանին— և դա իրենից էր կախված։ Նա պետք է որևէ վճիռ կայացներ։ Պետք է վերջ տար այդ կենակցությանը։

Նա տեսնում էր, որ այդ վերջն էր իր փրկությունը։ Եվ նա վճռում էր։ Բայց միայն աշխատանքի ժամանակ, երբ իր կնոջ մասին մտածում էր նրա վարքի մտահոգություններով։ Սակայն, երբ գալիս էր տուն և աչքն ընկնում էր իր կնոջ դեղձան մազերին, խրոխտ հասակին և թունավոր գեղեցկությանը, խանդը բռնկվում էր սիրուց ավելի։ Նա թուլանում էր այդ թույնից և ճնշվում, կծկվում։

Պատահում էին նաև բացատրության երեկոներ։ Ռուբենը խոսում էր երկար, համոզում Աստղիկին, սա ենթարկվում էր կարծես, զղջում։ Հետևում էին համբույրի կարճ վայրկյաններ։ Ռուբենը դրամ էր տալիս երեխաներին, որ կոնֆետ առնեն։ Աստղիկը նոր զգեստ էր կարում։

Բայց այդ վաղանցուկ հաշտությունները չէին հանգստացնում Ռուբենին։ Ավելին՝ երկարացնում էին հիվանդությունը։ Աստղիկը չէր փոխվում, շարունակում էր ավելի ախտավոր դառնալ։ Հետևյալ օրերը դարձյալ սկսվում էին կասկածելի ուշացումները։ Տուն էր դառնում այտերի ու վզի կարմրած շերտերով, կրկին սև եզրերը աչքերի տակին...

Մի անգամ Ռուբենը ճաշարան մտնելիս տեսավ Աստղիկին մութ անկյունում մի հարբած երիտասարդի հետ։ Նրանք իրար մոտ նստած խմում էին։ Ռուբենը հանդարտ, բայց լարված մոտեցավ և կանգնեց ուղիղ նրանց առջև։ Հարբած երիտասարդն անտարբեր ու արբշիռ նայեց նրան և գինու բաժակը բարձրացրած սպասեց։ Աստղիկը վեր կացավ։ Հարբածը բռնեց նրա թևը և ուժով նստեցրեց.

— Նստի՛ր։

Ռուբենը սուր նայեց Աստղիկին, նայեց աչքերի մեջ՝ երկաթի պաղ հայացքով՝ և ցածրաձայն հրամայեց.

— Վե՛ր կաց։

Աստղիկը նորից վեր կացավ ոլ շարժվեց դեպի դուռը։ Հարբածը ընկավ նրա հետևից։

— Թո՛ղ,— ճչաց Աստղիկը նրան ու վազեց դուրս։

Հարբածը հետևեց նրան, բայց ճաշարանից մարդիկ դուրս եկան և նրան բռնեցին։

Ամուսիններն շտապ տուն հասան։ Աստղիկն սպասում էր մեծ դեպքի։ Բայց Ռուբենր ոչինչ չարեց։ Երկար լռություն տիրեց, որից հետո Աստղիկր մռայլ հարցրեց․

— Հետո՞։

— Հետո՞,— կրկնեց Ռուբենը և մնաց պահ մի։ Հետո, էս րո­պեիս կգնաս կամ հորանցդ, կամ ում մոտ կուզես։ Վերջ։

Երեխաներն սկսեցին լաց լինել։

Աստղիկը մնաց այդ գիշեը՝ վերջին գիշերը և հետևյալ առավոտը կապելով իրեն պատկանած իրերը՝ մշակ կանչեց և երեխա­ներին անասնական անտարբերությամբ լքելով գնաց։

Ռուբենր չհարցրեց, թե ուր։

***

Երեխաների լացը չդիպավ Ռուբենի զգացումներին։ Այնքան քարացել ու խստացել էր նա, այնքան կարոտ էր մի վճռական քայ­լով դուրս գալու իր հոգեկան անձուկ վիճակից։ Այդ քայլը կատար­վեց, և նա ուրախ էր։ Եսականության ուրախությունը նրան այն­քան էր հաղթահարել, որ չէր ուզում նկատել երեխաների վիճակն անգամ։

Հարևան մի կնիկ, առանց խոսքի, եկավ երեխաների մոտ՝ հանգստացրեց, դպրոց ուղարկեց մեծին, փոքրիկներին իր մոտ տա­րավ։ Նա ևս ուրախ էր։

Բակում ձայներ լսվեցին․ թեթևացած մարդկանց զրույց՝ կա­տարվածի մասին։ Ամենքը ճնշված էին Ռուբենի ընտանիքի տարի­ներ տևող զուսպ մղձավանջից, որ հիմա վերջացավ։

Երբ Ռուբենը գնաց շենքի վայրը՝ կարծես հիվանդությունից դուրս եկած լիներ։ Իրեն զգաց ամուրի, նախկին երիտասարդը, որ պատ է շարում և սպասում է քաղցր կյանքի։ Դիմացի կանաչ բլուրը, այգիների ծաղկած սալորենիները, նրանց տակին կանաչա ծ գետինը կրկին խոսել սկսեցին և խոստանալ ինչ-որ ուրիշ խնդու­թյուններ։ Ռուբենր քաղցր շունչ քաշեց և սկսեց աշխատել։ Հետո մտքերն սկսեցին պրպտել, խուզարկել այն արահետը, որով հե­ռացավ Աստղիկը։ Հետո նրա երևակայության մեջ նկարվեց նախընթաց գիշերվա դեպքը։ Նոր զգաց, որ դա իրեն խոր ազդել է։ Վերքը ցավել սկսեց— նա չէր զգացվում՝ քանի դեռ տաք էր։ Հանկարծ նրան շանթեց այն միտքը, որ Աստղիկը կարող էր գնալ հենց այն հարբածի մոտ։ Օձը զարթնեց մեջը։ Տխրեց,— ուրեմն խանդը չի անցնում՝ սիրո անցնելուց հետո։

Բայց երբ նոպան անցավ, նա զգաց, որ ինքն ազատ է։ Ճիգ արեց փարելու այդ նոր զգացմունքին։

Մի քանի օր անցավ հոգեկան տարուբերումների մեջ։

Նոր կյանքը՝ սկզբում դրամատիկ և հանդիսավոր՝ հետագայում սկսեց բերել իր առօրյան— հոգալից ու սրտամաշ։ Երեխաները։ Լուսիկը՝ մեծ աղջիկը ութ տարեկան, չէր կարողանում պահել իրենից փոքր Պետիկին ու ավելի փոքր Մուշիկին։ Նա դպրոց էր գնում։ Հարևան կնիկն էլ գնում էր իր բանին։ Պետք էր տնօրինել երեխաների կյանքը։ Աստղիկը գնաց այնպես, կարծես երեխաները իրենց չէին։

Հարևանները ձայները բարձրացրին— սկսեցին պարզ խոսել Աստղիկի սանձարձակ վարքի մասին՝ ճաշարաններում ու մասնավոր տներում։ Դա և խոցում էր Ռուբենին, և ուրախացնում։ Ուրեմն վերադարձ չկա։ Աստղիկը կորած է ընդմիշտ։

Ռուբենը հույս ուներ, որ իր վերքն այսպիսով էլ կամաց-կամաց կբուժվի։ Հիմա արդեն երեխաների վիճակն էր սրվում, դա էր խռովում նրան։ Ցերեկները թողնում էր պատշգամբում, բակում, պատվիրում էր, որ սպասեն իրեն և երբ հոգնած գալիս էր տուն՝ տեսն ում էր պատուհանի տակ փոքրիկները քնած, իսկ Լուսիկը խեղճ-խեղճ մոտները նստած՝ սիրտը մղկտում էր։

Մի օր էլ փոքրիկը լաց էր լինում։ Լուսիկը բացատրեց,— մամային է ուզում, չի իմանում, որ էլ մաման չի գալու։

Սա խորը վիրավորեց Ռուբենին։ Ներս մտավ հարևան կնիկը և սկսեց խոսել Ռուբենի հետ նրա երեխաների մասին։

— Էսպես չի լինի, այ որդի։ Երեխաներդ ափսոս են։ Դեն գցած կատվաձագերի պես մնացին խեղճ։

— Լավ, ի՞նչ անեմ, մերս։

— Մի ռուս կնիկ կա հարևան բակում։ Բեր պահի, նա էլ երեխանցդ կնայի։

— Ո՞վ է, ի՞նչ կնիկ է։

— Լավ կնիկ է։ Մենակ ոտները ցավում են։

Ռուբենը չմտածեց երկար։ Եվ հուսահատորեն կարճ կտրեց.

— Կանչիր, գա։

— Մեզ համար մամա են բերում՝ ուրախ-ուրախ խոսեց միջնակ երեխան՝ Պետիկը։ Իսկ Մուշիկն արցունքոտ աչքերով նայեց հորը.

— Լավ մամա բեր, որ չգնա։

Ռուբենը դառնորեն ծխել սկսեց։ Հարևան կնիկը գնաց։

Նոր «մաման» երկու ոտքով կաղ, լնգլնգալով բակից ներս մտավ։ Բադի էր նման։ Նա ուսին սպիտակ փուշի էր գցել, որ իջ­նում ծածկում էր ուռած փորն ու հաստ կոնքերը։

Նա լղար էր սակայն։

Նրան ուղեկցում էր հարևան կնիկը։ Պառավն առաջ ընկավ, առանց դուռը ծեծելու ներս մտավ Ռուբենի սենյակը և ձեռով արեց կաղ կնոջը։

— Կարելի՞ է,— հարցրեց սա հնչուն ու սրտաբաց ձայնով։

— Համեցեք,— ասաց Ռուբենը և վեր կացավ տեղից։

Ռուս կինը ներս մտավ և առանց շուրջը նայելու նստեց տա­բուրետի վրա։ Նա և Ռուբենը իրար նայեցին։ Հարևան կնիկը մո­տեցավ Լուսիկին և բռնելով նրա ձեռը՝ նստեց։ Փոքրիկը՝ Մ ուշիկը քնած էր։ Միայն Պետիկը թմրած ու հոգնած աչքերով նայեց նո­րեկին։

— Սա՞ է նոր մաման։

Բոլորը ժպտացին։

Ռուբենը կրկին նայեց կնոջը և չկարողացավ սկսել։ Ծանր, դժվար, անհասկանալի էր իր անելիքը։ Իսկապես ո՞վ էր, ի՞նչ կին էր դիմացինը։

— Դուք երեխաների համար տանտիրուհի՞ եք որոնում,— հար­ցը պարզ դրեց կինը։

— Այո,— պարզ պատասխանեց Ռուբենը թեթևացած։ Ռուբենը զգաց մի ինչ-որ թարմ հոսանք իր սենյակների ծանր մթնոլորտում։

— Նու, եթե ուզում եք՝ փորձեցեք։ Ես կպահեմ երեխաներին, կնայեմ տանը։ Հարմար եղա՝ կմնամ, եթե ոչ դուք ազատ եք, ինչ­պես և ես։

Ռուբենը մի տեսակ ամաչեց, զգալով, որ ինքն այդ րոպեին ամենից շատ մտահոգված էր հենց այդ վախճանի հոգսով։ Նա համաձա յնեց , որ կինը մյուս օրը գա իր մոտ։ Հարևան կնիկը, նշաններով հասկացրեց ռուս կնոջը, որ իրերը բերի։

Ռուս կինը վեր կացավ։ Նա կանգնած իսկ՝ օրորվեց իր ոտքերի վրա։ Սաստիկ կաղ էր։ Հետո թեթև ցտեսություն ասաց և մեղմաժպիտ նայեց երեխաներին։

Դա նուրբ, խոր ժպիտ էր մի մարդու, որի պրոֆեսիան կարծես ինչ-որ ջերմ, ներքին բան է, որ մենակ բարի մարդն է ունենում իբրև տաղանդ մարդկային սերը։

Երբ նա շրջվեց, այսինքն պտտվեց իր մի ոտքի առանցքի շուրջը, և դուրս քայլեց օրորվելով՝ Ռուբենը նկատեց նրա սարսափելի խեղանդամ կոնքերը, ծուռ ոտները։ Այն ջերմությունն ու խանդաղատանքը, որ մի փոքր առաջ զգացել էր նա, սուզվեց ուրիշ մի հորձանքի մեջ։ Ինչ-որ մի դառնություն զգաց Ռուբենը՝ արդյո՞ք դեպի այդ կաղ կինը, թե՞ դեպի իր վիճակը։ Մի հուսահատ, ատելախառն դառնություն։ Եվ ձեռը զայրալի թափ տվեց։

— Թող, մեջն անիծեմ էսպես կյանքի... միևնույն է... Ռուբենը թափ տվեց ձեռն իր սեփական կյանքի վրա, արհամարհանքով անձնազոհ եղավ, մտավ մի ինքնամոռաց վիճակ։ Դա ծխի պես դառն էր, այրող, բայց դուր էր գալիս նրան։ Կարծես վրեժ էր լուծում իրենից։ Նաև կնոջից։ Եվ ամենքից։ Կարծես արդարություն էր վերականգնում՝ ինչ-որ մեծ արդարություն։

Խռովեց իր կյանքի ուրախությունից և իրեն տվեց հանրային ուրախությանն ու երջանկությանը։ Սկսեց թաղվել գործի մեջ, նեղել իրեն, չարչարել։ Դա ևս ոգելից խմիչքի պես այրող էր ու ընդարմացնող։ Դաժանությունը դառավ նրա մտերիմ զգացումը։ Ոչ ոքի էլ չէր պատմում իր կյանքի մասին։ Արտաքուստ չէր ուզում կասկածել տալ, որ իր մեջ հուզվում է մի գաղտնի վեպ։

***

Սոֆյա Պետրովնան՝ կաղ կինը, եկավ մտավ Ռուբենի ընտանիքն ու եկավ շատ ծանրակշիռ և լուրջ։

Ռուբենը չէր ապրում հետը։ Սա պարզ էր։ Նա իր գործին էր ամբողջ օրը։ Կինը խնամում էր երեխաներին և Ռուբենին։ Սոֆյա Պետրովնան շատ կարևոր ու հիմնավոր դրեց իր գործը։ Եվ շատ խորքից։ Սրբեց, պլպլացրեց տունը, դուռը, երեխաներին նախշեց խնձորների պես, միջնակին՝ համբերատար ջանադրությամբ՝ կաղալով տարավ տվեց մանկապարտեզ և կարգեց խիստ կանոններ կենցաղի։ Իրեն հասկանալի և իր մեջ արդարացրած ինչ-որ ճշգրիտ ու խիստ բարոյախոսություն ուներ, որով վարվում էր։ Եթե մի բան պետք է՝ պետք է ուրեմն՝ վերջացավ։ Ուրեմն երեխաները ուղիղ ժամը ութին քնում են, վեր են կենում ութին։ Սա օրենք էր։ Լաց լինել չէր կարելի։ Կարելի էր ամեն բան խնդրել և նայած թե խնդրածն ինչ էր՝ ստանալ։ Բայց այնքան չափավոր, որ չհիվանդանար։ Ժլատ, ագահ չէր, բայց խնայող էր։ Երբ տունը լավ կարգի ընկավ՝ սկսեց երեխաներին զբաղեցնել։ Սկսեց հեքիաթներ պատմել։ Հետո սկսեց նաև երգել։ Երգում էր շատ մեղմ ու համավոր։ Այսպես՝ աղվեսն ասաց գայլին. ու երգում էր, թե ինչ ասաց գայլին աղվեսը: Թուխս հանած հավի պես էր՝ ճտերը չորս բոլորը։ Միշտ զգուշացնում էր, ամեն րոպե կանչում, ուղղում։

Լավ եղանակներին երեխաներին մաքուր հագցրած տանում էր զբոսնելու երբեմն դեպի բլրի խճուղին, մաքուր օդ շնչելու, տեսա­րաններ դիտելու։ Երբեմն էլ տանում էր շուկա.

— Թող կյանքն էլ տեսնեն,— բացատրում էր Ռուբենին Սոֆյա Պետրովնան։

Ռուբենին մի փոքր զարմացնում էր՝ թե ինչու էր այդ ցավա­գար կաղը վճռում կատարել իր ֆիզիկականից վեր գործեր. մա՛նավանդ որ, ոչ ոք չէր պահանջում։ Դա Սոֆյա Պետրովնայի կենցաղի խստականոն, յուրահատուկ հասկացողությունն էր։ Կարծես այդ ամենը իր համար էր, ոչ երեխաների։ Նա էլ իր ներքին ինչ-որ աշխարհն ուներ, որտեղից այդպիսի տարօրինակ բաներ էին դրսևորվում։

Ռուբենն անտարբեր ու համաձայն լսում էր Սոֆյա Պետրովնայի բացատրությունները և ոչինչ չէր ասում։ Նրա համար դա ուրիշի գործ էր։ Բայց վերջերս նա կտրվեց իր ընկերական շրջանից։ Կտրվեց այն մտքով, որ զբաղվում էր միայն բրիգադի գործով աշխատանքի ժամերին։ Դրանից դուրս կապ չէր պահպանում ըն­կերների հետ։ Նրանք իրենց կենսուրախ կենցաղով ճնշում էին իրեն, ինքն էլ չէր ուզում թունավորել նրանց իր դժբախտությամբ։ Գործը վերջանալուն պես գալիս էր տուն և նստում ժամերով։ Ծխում էր մտազբաղ։ Սոֆյա Պետրովնան նկատել էր, որ նա չի սիրում խոսել, ինքն էլ՝ չէր խոսում։ Դրա փոխարեն երեխաներն էին իրենց կաղ «մոր» հետ խոսում, աղմկում։ Դա սկսեց հանգստացնել Ռուբենին։ Վերջն ինքն էլ սկսեց մասնակցել նրանց զբոսանքներին՝ Սոֆիա Պետրովնային օգնելու համար։ Շատ էր նեղվում սա երեքին զբոսանքի տանելիս։

Մի օր էլ ճանապարհ ընկան դեպի փողոցն ի վեր՝ բլուրը։ Մայթի վրայով մի տեսակ ձգվեց այդ ընտանիքի շարանը, տեսարանի պես։ Առջևում իր փոքրիկին գրկած գնում էր Ռուբենը՝ մտախոհ ու լուռ, նրանից մի փոքր հետո քայլում էր Լուսիկը՝ աչքը խանութների վիտրիններին։ Ամենից վերջը Պետիկի ձեռից բռնած, լնգլնգում էր բադի պես Սոֆյա Պետրովնան՝ շատ լուրջ և կարևոր դեմքով, իր գործի մեծ գիտակցությամբ։

Գնում է Ռուբենը՝ իբրև դառն հանդիմանություն, իբրև համակերպված, անձնուրաց մի մարդ, որին անիրավել են, լքել, և որը հպարտորեն կրում է իր լուծը։ Նա միայն մի տենչ ուներ՝ չպատահել ծանոթների, ընկերների, ցույց չտալ իր գեղեցիկ վիշտը և տգեղ ընտանիքը։ Երբեմն արագ քայլելուց շատ առաջ ընկած՝ կանգնում էր, որ Սոֆյա Պետրովնան հասնի։ Եվ սրտնեղում էր.

— Հը՞, գալի՞ ս ես։

— Գալիս եմ,— հանդարտ ու բարի աչքերով նայում էր Ռուբենին կաղ կինը և հևում։

Գալիս էր, բայց որքա՜ն դանդաղ, ինչպե՜ս հանգիստ։

Ռուբենը մտքում նեղանում էր նրա այդ հանգստությունից և կաղությունից։ Նա հասկանում էր մասամբ նաև ինչու համար։ Սոֆյա Պետրովնան շատ էր գոհ իր կյանքից։ Գոհ էր, որովհետև իր վրա դրած պարտականությունը կատարում էր սրբությամբ։ Ռուբենի երեխաներին խնամում, կրթում էր անձնվիրաբար, ոչ ոք չէր կարող կշտամբել նրան որևէ թերության համար։ Բայց Ռուբենն զգում էր այդ կաղ կնոջ հանգստության նաև ներքին աղբյուրը։ Սոֆյա Պետրովնան միանգամայն բավարարված էր իր կյանքի այս ելքով։ Նա ապահով էր։ Եվ իրոք՝ Սոֆյա Պետրովնան շատ դժբախտ էր ապրել։ Կաղությունը նրան ընդմիշտ զրկել էր ավելի բարձր երջանկությունից՝ սիրուց և փայփայանքից։ Ավելին։ Կա­ղությունը նրան դուրս էր գցել նաև իր հարազատ քաղքենիական ընտանիքից։ Ծնողները մեռել էին վաղուց, եղբայրները չէին օգ­նում, և ինքը Ռոստովի կիսակիրթ կնիկ՝ ընկել էր կյանքի երախը, սեփական ուժերով պայքարելու ստիպումով։ Դա մի տարած-տրորած էակ էր, որ կյանքի ալիքների մեջ տարուբերվում էր դյուրաբեկ խոտի նման։ Վերջերս էլ ընկնելով Երևան՝ ծառայել էր մի երկու տեղ, բայց ֆիզիկապես ուժեղների մրցմանը չդիմանալով՝ անգործ, սաստիկ կարիքի մեջ էր, երբ Ռուբենի դժբախտությունը վրա հասավ նրան փրկելու։ Արդ, փրկված էր նա և խեղդվելուց նոր ազատվածի մոլեգնությամբ ամուր բռնել էր ափի խոտերն ու քա­րերը։ Նա հիմա շատ ու շատ թանկ էր գնահատում իր այս վիճակը և ճիգ էր անում պահել ձեռքում այս առիթը, վերջապես ապրելու... Եվ ահա ապրում էր այնպիսի ուժով, ծարավով... Միաժամանակ գիտակցում էր իր դերի նշանակությունը— նա պետք է մարդկանց, նա գրավում է մի այնպիսի պոստ, որ ուրիշը չի կարող, չի կամե­նում։ Վերջապես ինքը խաղաղացրել է մի մարդու ընտանիքի փո­թորիկը։ Սոֆյա Պետրովնան զգում էր, որ ինքն է գերիշխում այդ ընտանիքում։ Ահա, թե ինչու նա այդպես հանգիստ ու անվրդով քայլում էր Ռուբենի հետևից։ Նա հպարտ էր... և երջանիկ։ Կաղ կնոջ խաղաղ երջանկությունը, որին մասնակցում էին նաև երե­խաները, եկել, կարծես թե թառել էր Ռուբենի դժբախտության վրա։ Բավական էր, որ դժբախտ երիտասարդը թափահարեր ինքն իրեն՝ այդ երջանկությունը կթափվեր գարնան կեռասենու հասած ծաղիկ­ների պես։ Պե՞տք է անել այդ...

Ռուբենը կրկին ետ նայեց և սպասեց, որ կաղը հասնի։ Ուզեց հանդիմանել նրան, բայց կնոջ հևքը տեսնելով զսպեց իրեն։ Ցավա­գարն շտապում էր որքան կարող էր, դանդաղում էր, որովհետև անկարող էր ավելին։ Նրա աղջկային, թարմ այտերը շառագունել էին քայլելուց և հասնելու ճիգից։ Ի՞նչ կարելի էր ասել։ Հանդիմանեց Ռուբենն ինքն իրեն, արդարացրեց ցավագար կնոջը և շարու­նակեց ճամփան։

Բայց, այնուամենայնիվ, մի բան մնում էր անողոք ճշմարիտ։ Որ Ռուբենը դժբախտ էր։ Որ այդպես նեղվում, շտապում էր նրա սիրտը, իսկ հետևից քարշ էր գալիս իր հոգսը, լքած ընտանիքը և իր ճակատագիրը՝ կաղ կինը։ Սկսեց խղճալ իրեն, մտքում հանդիմանել այդ ճակատագիրն ուղարկողին։ Թերևս ուրիշ կերպ կարող էր տնօրինել իր բախտը։ Թերևս սխալվել է այդ կաղ կնոջն իր տուն բերելով... Կարող էր չէ՞ մի այլ էակ, գեղեցիկ ու թրթռուն այժմ թևանցուկ արած քայլել իր կողքով։ Պատկերացրեց այդ աննյութ էակին, զգաց նրա գիրգ թևերի հպումը իր երկաթամկան թևերին։ Սակայն, երբ նայեց իր գրկում ննջած երեխային և հիշեց հետևից քարշ եկող մյուսներին՝ ցնորքը թռավ ճառագայթի թեթևությամբ։ Ո՞վ, ո՞ր կինը կբերի իր գեղեցկությունը մաշելու երեք երեխայի խնամքի հոգսի մեջ... ո՛չ, զուր են երազները։

Եվ ահա երևակայության արբեցման մեջ, մշուշոտ աչքերի դիմաց սկսեց գծագրվել ու երերալով գնալ իրենից հեռացած էակի կերպարանքը։ Այնպես, ինչպես սիրել էր նրան այն ուրախ գարնան ծաղկած այգում, երբ չէր ճանաչում նրան, բայց սիրեց բուռն կեպով։

Նրա հետևից հնչեց իր աղջկա և միջնակի զանգակի ծիծաղը։ Նրանք ինչ-որ բան ցույց տվին «մամային» սա՝ «այո, այո» ասաց։ Բայց Ռուբենը իր երազի հետ էր, անգամ ետ չնայեց։ Աչքերը կիսախուփ, մշուշոտ՝ նա հառաչեց ու հայացքը գցեց հեռու հորիզոնները։

Ո՛չ, այս ընտանիքը, այս կինը իր ճակատագիրն էր, պետք է տաներ, տանջվեր և այդպես էլ չորանար, վերջանար։

Դառն ծխի պես ներս քաշեց այս միտքը իր մեջ. դա արդեն վրեժի ցասման քաղցր դառնությունն էր, որ նրան պետք էր գինու, ծխախոտի պես։

***

Մի հանգիստ օր, երբ Սոֆյա Պետրովնան երեխաներին տարել էր զբոսնելու և Ռուբենը պառկել թախտի վրա նիրհում էր՝ ներս մտան նրա ընկերները։

— Բարի օր, հյուր կընդունե՞ս,— կես հեգնական ասաց վարպետ Սերոբը։

Դա հիսունի մոտ մի կոճղ էր, ուրիշ բրիգադի բրիգադիր։ Նա կոշտ բեղերը սրեց և հիմնավոր նստեց տաբուրետին։ Մյուսները լուռ տեղավորվեցին։

— Հը՞,— արեց վարպետ Սերոբը և կծու նայեց Ռուբենին,— բավական չի՞։

— Ինչ եմ անում,— անշեշտ հարցրեց Ռուբենը։

— Բռնած ծրագիրդ ծրագիր չէ։

Ռուբենը վեր նայեց և բութ հայացքը գցեց վարպետի աչքերին։ Վարպետը, սակայն, անսասան էր։

— Ես իմ գործն ուրիշին չեմ անել տալիս, պլանները կատա­րում եմ, ոչ ոքի էլ չեմ խանգարում աշխատելու։

— Հարվածայնությունն էդ չի,— կտրեց մյուսներից մեկը, որ մինչ այդ լուռ էր,— հարվածայնությունն էդ որ լիներ՝ մեքենան ամենից լավ հարվածայինն է։ Մաքրիր՝ կգնա։ Հարվածայի՞ն ես՝ հարվածային կաց։

— Կնիկ ունեիր՝ թռցրիր, կպատահի։

Խուլ ձայնով խոսեց մի ուրիշը։

— Թքի գնա,— ձայն տվին մյուսները։

Վարպետ Սերոբը սկսեց վարժապետական տոնով.

— Կնիկդ գնա՞ց։ Ուրիշին բերիր՝ ընտանիքդ ապահովեցիր։ Բանը հո մենակ կնիկը չի։ Աշխարհքին մտիկ տուր, տես ուր է գնում։ Արի աշխատանք արա, ափսոս չի՞ աշխատանքը։ Ամենակյանքի բանը հենց աշխատանքն է։ Դե վե՛ր, դե վե՛ր։

— Ո՞ւր,— վախեցած հարցրեց Ռուբենը։

— Ավիացի օր է, գնանք,— ուրախ ձայն տվեց ամենից կար­ճահասակ մի բանվոր, որ չէր հասկանում ոչ Ռուբենի վիշտը, ոչ էլ այդքան երկար խրատելու կարիքը։ Նա սևասաթ աչքերը պսպղաց­րեց ու դուրս եկավ բադի պես օրորվելով։ Ու կանգնելով պատշգամ­բում, թևի մկաններն ուռեցրեց ու ըմբիշի պես հարձակվեց իր նման մյուսի վրա.

— Հը՜մ, կնկա հերն եմ անիծել։

Իսկ ներսում Ռուբենը համառում էր։ Նրա թևերից քաշեցին, դուրս բերին։

Ռուբենն ակամա դուռը կողպեց, բանալին դրեց նշանացի տեղն ու գնաց։

— Ախր ո՞ւր եք տանում, է՜։

— Զխկում քեզ, գնա,— բոթեցին կոպիտ բռունցքներով ու հռհռալով դուրս եկան բակից։

— Հիմի բանը երեխեքն են,— շարունակեց վարպետ Սերոբը.— դու պիտի աշխատես լավ երեխեք տաս պետությանը։ Երեխեքանցդ գործն էլ դրստել ես, էլ ի՞նչ ես ուզում, տնաշեն։ Թքի՛ր, գնա...

***

Սակայն տանը ծաղկում էր խաղաղ ուրախությունը, չէր նա֊յում ոչ Ռուբենի վիճակին, ոչ նրա դառնությանը։

Սոֆյա Պետրովնան հիմնարկի պես սարքել էր տունը և նրա կենցաղը։ Երեխաներն այնպես էին կապվել նրա հետ, որ չէին ուզում հիշել իրենց մորը, բացի Լուսիկից, որ թեև չէր խոսում, բայց սրտում կրում էր այդ վիշտը։ Սոֆյա Պետրովնան Լուսիկի հետ միասին տանը գործերը վերջացնելով՝ երեխաների հետ դուրս էր գալիս տան բակը և նստելով պատշգամբի սանդուղին՝ ասեղնա­գործում էր և հետն էլ մասնակցում երեխաների խաղերին։ Խաղերն ստեղծում էր ինքը։ Բակի առուն կապել էր տալիս երեխաներին և հիդրոկայան էր խաղացնում։ Կանչում էր բակի մյուս երեխաներին։ Սրանք էլ էին մասնակցում «երկրի շինարարության»,— ինչպես կոչում էր խաղը Սոֆյա Պետրովնան։ Երեխաներն արդեն իրենք շարունակում էին ստեղծագործել։ Երբեմն կռվում էին, երբեմն երգում, տոն կատարում։ Հանդիսավոր երթն աղմկում էր բակում։ Տանեցիները դուրս էին գալիս պատշգամբ՝ դիտելու «բանվորների» տոնակատարումը։

«Հիդրոկայանին» հետևում էր որևէ «գործարանի» կառուցում։ Սոֆյա Պետրովնան տալիս էր պլանը՝ երեխաները կառուցում էին։ Հետո նա պարգևատրում էր երեխաներին՝ տալով ամենքին կես-­կես կոնֆետ։

Բանն այն էր, որ ինքը ևս շատ սիրում էր այդ խաղերը, դրանց մեջ իրականանում էր նաև իր երազը՝ ապրել կենդանի կյանքով, մասնակցել շինարարության, իբր թե ինքն էլ ամենքի պես «նորմալ» մարդ է, պիտանի է և գոյություն ունի։

Նրա կյանքը թունավորվում էր մի բանով միայն։ Լուրեր էին բերում, որ Աստղիկը լսելով նրա մուտքը «իրենց» տուն՝ սրվել է իր դեմ և պիտի գա պատիժ տալու անկոչ հյուրին։ Սոֆյա Պետրովնան սաստիկ վախենում էր նրանից։ Նրա վախը հիմք ունեցավ։ Աստղիկը կատարեց այդ հարձակումը։ Դա պատահեց այն րոպեին, երբ Սոֆյա Պետրովնա ն խաղում էր երեխաների հետ։ Աստղիկը բակից ներս ընկավ ու վազեց դեպի նա։ Սոֆյ ա Պետրովնան փոքրիկին գրկած մի կերպ իրեն գցեց հարևան կնկա սենյակը։ Երե­խաները ճչացին, բայց կուչ եկան մոր առաջ։ Աստղիկը գրկեց Պետիկին և սկսեց վայրենի համբույրներով սեղմել նրան իր կրծքին՝ հետն էլ հևիհև հարցնել.

— Մոռացե՞լ ես մամայիդ, հա՞, մոռացե՞լ ես...

Երեխան լաց լինելով կպավ նրա կրծքին, իսկ Լուսիկը մռայլ ու լացակումած հենվեց պատին։

Աստղիկը սկսեց բարձրաձայն հայհոյել Սոֆյա Պետրովնային, որը դողում էր վախից։ Հարևան կնիկը դուռը կողպելով դուրս եկավ նրա առաջ։

— Ի՞նչ ես ուզում խեղճ կնկանից...

— Թող դուրս գա, հոգին հանեմ,— ճչաց կատաղած մայրն ու հարձակվեց կողպած դռան վրա, սկսեց թակել։

Երեխաները վայնասուն գցեցին.

— Մամային սպանում են, մամային...

Սա ավելի կատաղեցրեց վիրավորված մորը։ Նա սպառնաց, որ պետք է սպանի «կաղին», ներս նայեց պատուհանից, բռունցքով սպառնաց և հետո գնաց։

Դուռը բացվեց և Սոֆյա Պետրովնան դուրս եկավ։

Երեխաներն ուրախ-ուրախ վազեցին կպան նրա փեշերին։

Ռուբենը իմացավ դեպքը, բայց ձայն չհանեց։

Մի անգամ Ռուբենը փողոցով գնում էր։ Հանկարծ անցորդների մեջ նկատեց Լուսիկին, որ իր առջևից գնում էր դպրոց։ Նա իր բարակ մատներով խնամքով բռնել էր թանաքամանը և նիհար ուսերը ծռել, որով երևում էր այն ճիգը, որ նա գործում էր զգույշ քայլելու։ Աղջիկը կոկիկ հագնված էր և ձախ թևքի տակ գիրքը սեղմած՝ նա ամբողջովին դառել էր ուշադրություն, խնամք և ուրախություն, որ դպրոց է գնում։ Մաքուր էին նրա մազերը, զգեստը, կոշիկները, հայացքը։

Ռուբենն ուրախացավ և մոտենալով աղջկան՝ ձեռքը դրեց նրա ուսին.

— Դպրո՞ց ես գնում։

— Հա, պապա,— փաղաքշական ձայնով պատասխանեց Լուսիկը։

Աղջկա աչքերում երջանիկ մի շող էր խաղում։

— Գնա, բալիկ ջան,— գուրգուրեց Ռուբենը և ճանապարհը ծռելուց առաջ ինչ-որ հակառակ պահանջի դրդմամբ հանկարծ հարցրեց աղջկան.

— Մամայիդ հիշո՞ւմ ես։

Աղջիկը ծաղկի պես գլուխը կախեց։ Ռուբենը բռնեց նրա գլուխը, բարձրացրեց վեր։ Աղջկա աչքերում արցունք կար։

— Լավ, լաց մի լինի, գնա, բալիկ ջան,— շշնջաց Ռուբենն ու ձեռքը բաց թողեց։

Մի փոքր առնվեց աղջկա այդ թաքուն վշտից, բայց կարծրա­ցած սիրտը չէր թողնում ավելի խորը թափանցել փոքրիկի հոգե­կան աշխարհը։ Ձեռքը թափ տվեց ու գնաց իր գործին։

Երեկոյան տուն վերադարձավ սրտնեղ տրամադրությամբ։ Փողոցի ուրախ ձայները նրան անհանգստացնում էին։ Ծիծաղը մտրակում էր նրա հոգին, ուստի փախչում էր փողոցներից, որ չլսի։

Մտնելով բակը՝ նկատեց, որ իրենց սենյակում ինչ-որ շարժում կա։ Երեխաները կչկչում էին։ Ի՞նչ կարող էր լինել այնտեղ։ Մոտեցավ պատուհանին, նայեց ներս։ Հարևան երեք երեխա մեջ­քով դեպի պատուհանը կանգնել՝ տարված դիտում էին ինչ-որ տե­սարան։ Պատուհանի եզրից Ռուբենը տեսավ Սոֆյա Պետրովնային, որը պարում էր, հետն էլ հևալով, համեստորեն երգում։ Նա աշխատում էր պարել ավելի իրանով՝ քիչ գործադրել իր կաղ ոտները, որոնք ամեն մի շարժման արգելք կարող էին լինել։ Դա մի տեսակ կաղապար էր, ափիկ-ափիկ, կողք-կողքի։ Նա երգում էր մեղմ, աղջկային ձայնով, թախծալի, ուրախ շեշտով և տարված էր։ Ինչո՞ւ էր վճռել պարել, ի՞նչն էր պատճառը այդքան բարձր տրամադրության։ Ուշի ուշով նայողը կստանար այն տպավորու­թյունը, որ նա երեխա է, մի ջահել աղջիկ։ Եվ իրոք՝ չնայած նրա քսան և ութ տարուն, նրա մեջ դեռ չապրած երեխայություններ կային, որ դուրս էին գալիս, երբ գտնվել էր հարմար միջավայր։ Չու­նենալով ուրախ մանկություն, խաղընկերներ, չապրելով վաղահաս տարիների ուրախությունը՝ նա մի տեսակ խաղընկեր էր դառել այդ երեխաների մեջ։ Ուրախությունն այնքան էր գրկել նրան, որ նա տարված չնկատեց Ռուբենի ներկայությունը։ Սա ներս մտավ մռայլ ստվերի պես և հանգցրեց ուրախությունը։ Կաղը կանգնեց, սառեց, երեխաները դուրս գնացին։

— Ուրիշ բան չգիտեի՞ր,— նկատեց Ռուբենը կոշտ ու սառը։

Կաղը զարմացավ.

— Ի՞նչ եմ անում որ...

— Դա ի՞նչ պար է։

— Երեխաների համար պարեցի, ի՞նչ եղավ, ուրախացան։

Ռուբենը սրտնեղեց.

— Լավ-լավ, սեղանը գցիր։

Կաղը վիրավորված նայեց նրան։

— Սեղանը կգցեմ, բայց դու ինչո՞ւ չես թողնում երեխաներին զբաղեցնեմ։

— Լավ, ասացինք, բավական է,— գոռաց Ռուբենը,— պարե­լուց առաջ կաղ ոտներիդ նայիր։

Կաղը շանթահար նայեց Ռուբենին և նրա մանկական պարզ աչքերի մեջ ցայտեցին արցունքները։ Նա լնգլնգալով գնաց մյուս սենյակը և ընկնելով անկողնի բարձերին՝ գլուխը թաղեց մեջը։

Երեխաները վախեցած նայեցին հորն ու փախան կնոջ մոտ, ծվարեցին վախեցած ձագերի պես։ Բնազդաբար բռնեցին նրա փե­շից՝ կարծես երկյուղ կրելով, որ նա կարող է հեռանալ իրենց տանից։

Ռուբենը նստեց մի պահ, ծխեց և հետո մտնելով մյուս սենյակը՝ կանգնեց մեջտեղը։

— Հետո՞, շա՞տ պիտի սպասեմ։

Կինը ձայն չհանեց։

— Թո՛ւ,— արեց Ռուբենը և շարժում գործեց դուրս գնալու տանից։

Հանկարծ ետ դարձավ։

— Ի՞նչ է, կարծում ես նորությո՞ւն ասացի, ինչի՞ ես վիրա­վորվում։

Կինը ձայն չհանեց։ Երեխաներն էլ նրան հետևելով լռեցին ու սկսեցին հանդիմանական հայացքով նայել կոպիտ հորը։

Ռուբենը դուրս գնաց։ Կինը վեր նայեց։ Երեխաները պինդ կպան Սոֆյա Պետրովնային և սարսափած նայեցին նրան՝ պատրաստ ճչալու։ Կինը հասկացավ նրանց, և այն շարժումը, որ պատրաստվել էր անել՝ սառեց նրա մեջ։ Նա հանդարտ վեր կացավ, երեխաներին կանչեց սեղանի մոտ, թեյ տվեց և հրամայեց շուտ խմել և լվացվել։ Երեխաները սրբությամբ կատարեցին հրամանը։ Կինը դառել էր նրանց ամենաթանկ բանը, որ սարսափում էին կորցնելուց։

Կես ժամ անց նրանք պառկած էին անկողիններում։ Լուսիկը չէր քնած, հսկում էր, իսկ Պետիկը սկսեց թնկթնկալ։

— Դու ի՞նչ ես անում,— հարցրեց Սոֆյա Պետրովնան։

Երեխան հեկեկաց։ Լուսիկը վեր կացավ և մոտենալով նրա անկողնին՝ կամաց փսփսաց.

— Մի լար, թե չէ՝ մաման կգնա։— Երեխան զսպեց իրեն և սկսեց ճիգ գործել, որ զսպի իրեն, բայց չէր կարողանում։ Գլուխը թաքցրեց անկողնի տակ և սկսեց դառնագին ու անձայն հեկեկալ։

Լուսիկը երկար չէր քնում ու թաքուն հսկում էր։ Սոֆյա Պետ­րովնան նկատեց այդ և սառը կարգադրեց.

— Քնի՛ր։

Վախեցած աղջիկը բարակ վիզը երկարացրեց դեպի նա և վա­խով ու պաղատանքով հարցրեց.

— Մամա, չե՞ք գնա։

— Ո՛չ,— եղավ պատասխանը։ Սոֆյա Պետրովնայի ձայնը հնչեց հրամայական և հեղինակավոր շեշտով։ Լուսիկը հասկացավ ու հանգստացավ։

Երեխաները քնեցին։

Դեպքը պատահեց հետևյալ օրն իսկ։

Ռուբենը գործի էր գնացել։ Սովորական մռայլ տրամադրությամբ շարում էր պատը՝ կիսաձայն կարգադրելով օգնականներին, որ քար ու շաղախ տան։ Հիշեց նախընթաց երեկոյի դեպքը և բարկացավ Սոֆյա Պետրովնայի վրա, որ չի հասկանում իրեն։ Չէ որ ինքը դժբախտ է, զոհ է մի դուրս ընկած կնոջ, որը երեք երեխայի հոգսը գցելով իր շլինքը՝ լքել գնացել է։ Վերջապես մի՞թե իր հոգսը հերիք չէ, որ ավելին ևս դնում են վրան։ Կշտամբեց մտքում, կինը հաշվի չի առնում այդ բանը։

— Էհ,— շշնջաց բարձր ու քարը սեղմեց պատի շաղախի վրա, սեղմեց դառնորեն, ինչպես իր տաժանելի ճակատագրի վրա կսեղմեր տանջված ձեռքերով։

— Վարպետ, լսո՞ւմ ես, քեզ են կանչում,— արթնացրեց նրան աշակերտը։

— Ո՞վ, ի՞նչ է,— վրա ընկավ Ռուբենը։

— Ներքևից են կանչում, ա՜յ, էն պառավը։

Ռուբենը ցած նայեց։ Հարևան կինն էր։ Նրա դեմքը ժպտուն թվաց։ Ռուբենը վար իջավ։ Երբ մոտեցավ կնոջը, սա խնամքով գլխի շալը ուղղեց և մոտ գալով արագ՝ փսփսաց.

— Գնանք տուն, Սոֆին խեղդվել է․․․

Կարծես վաղուց էին ասել իրեն այդ բանը, այնքան խորը խո­ցեց նրան այդ լուրը։

Մինչ բանվորները կխմբվեին, հարցուփորձ կանեին՝ Ռուբենը վազեց տուն։

Բակի կենողները խորը նայեցին նրան և ճանապարհ տվին, որ ներս մտնի։ Սենյակում երեխաները լաց էին լինում բարձրաձայն։

— Ո՞ւր է, ի՞նչ է,— վրա ընկավ Ռուբենը։

— Հիվանդանոց են տարել... Ձորումն է պատահել,— ասաց հարևան կնիկը, որը մինչև այդ չէր խոսել։

Ռուբենը վազեց հիվանդանոց՝ երեխաների ճիչն ականջների մեջ։

Երբ մտավ դիարանը՝ սեղանի վրա հանդիսավոր պառկած էր ցավագար կինը։ Նա չէր փոխվել, մի փոքր միայն լցվել էր. շուտ էին հանել ջրից։ Վեհորեն հանգիստ էր նա և դեմքին մի քնքուշ կուսական ժպիտ ուներ, մանկական այն թարմությամբ, որ միշտ բնորոշ էր այդ բարի, հանելուկային էակին։ Դա այն կոտրած ժպիտն էր, որով վերջին անգամ երեխաների շրջանում պարեց։ Որսած թռչունի պաղած աչքերը կիսափակ նայում էին ոչ ոքի և նայում անկշտամբ՝ ինչպես որ նայել գիտեր նա։

***

Խեղդվածին թաղեցին պարզ և լարված լռությամբ։ Դագաղի հետևից գնում էին Ռուբենը, հարևան կնիկը և Լուսիկը։ Հետևից շարժվում էին Ռուբենի ընկերները և խաղաղ հայացքներով պա­տահական մարդիկ, որոնք ինչ-որ անհասկանալի համակրանք են տածում դեպի մեռնողները։

Ահավոր երեկո եղավ այդ օրը։

Փոքրիկը չէր ուզում պառկել քնելու։ Պահանջում էր «մորը»։ Նրան բռնի հանվեցրին և դրին անկողին, բայց նա վեր էր թռչում տեղից և գոռում էր.

— Մաման գա, մաման գա...

Հարևան կնիկը, որ եկել էր օգնելու Ռուբենին՝ գուրգուրում էր և Լուսիկի օգնությամբ համոզում էր փոքրիկին քնել.

— Քնի, բալա ջան, կգա։

Բայց փոքրիկը վախեցած և բնազդով ինչ-որ մի չար բան զգալով՝ դողահար ու բարձր ճչում էր.

— Մաման գա, մաման գա...

Ռուբենը դուրս փախավ փողոց։ Քաղաքի աղմուկը, սակայն, չէր կարողանում խլացնել նրա հոգու մեջ սարսափելի երեխայի կշտամբող ձայնը. «մաման գա»։

Հարցաքննության ժամանակ Ռուբենն առաջին անգամ կյան­քում զգաց մարդկային հայացքի ծանրությունը։ Հասարակական հարցաքննողի, որը Ռուբենից խստորեն պահանջում էր դժբախտ կնոջ արդարությունը։ Ռուբենը խոստովանեց լիովին, որ ինքն էր դժբախտության պատճառը։ Ծանր խոսքեր ասաց իր հասցեին։ Պատմեց ամբողջ դժբախտ դեպքը։ Մեջընդմեջ թելը կորցնում՝ շոշափում էր իր դժբախտ սիրո պատմությունը...

Հայացքը, հարցաքննողի խորաթափանց, կշտամբող հայացքը նայում էր նրա հոգու խորքը։

Ինչ ուժեղ էր եղել կաղ կինն այս հարցաքննողի հայացքում։ Ռուբենը քանի գնում՝ իր առջև տեսնում էր մի ահավոր անդունդ, որ առաջ կարծել էր մի հասարակ փոս։

— Ոչ, ընկեր, դուք այնքան եք տարվել ձեր անձնական սիրո խնդրով, որ չեք նկատել... Ձեզ եմ հարցնում, քի՞չ էր ձեզ համար այն կնոջ գործը, որ հասարակության համար պիտանի մարդիկ էր կրթում... Դուք հարվածային եք, պետք է հասկանայիք այս...

Երբ Ռուբենը վերադարձավ տուն՝ երեխաները լուռ նստած սպասում էին դատարկված սենյակում։ Անխոս ինքը ևս նստեց։ Եվ ըստ սովորության սկսեց սպասել։ Ո՞ւմ... նա չէր գալու այլևս։ Երբեք։ Միայն սենյակում դեռ մնացել էր նրա խնամոտ ձեռների դրոշմը։ Դեռ անկյուններում իրեր կային, որ չէին աղարտել իրենց դիրքը։ Միայն դրանց մեջ էր մնացել նա։ Ռուբենը նայեց շուրջը, նայեց բոլոր առարկաներին և նոր տեսավ, թե նրանք ինչ մանրակրկիտ ձևով էին դարսվել իրենց տեղերում։ Նոր սկսեց տեսնել այդ պատահական, իսկապես անծանոթ էակին և նոր սիրեց նրան։ Եվ սիրահարի խանդաղատանքով նա բաց արեց պահարանը, սկսեց խառնել ցավագարի դարսած սպիտակեղենը։ Ահա Լուսիկի շապիկը, ամենամանր տեղերն անգամ ջանադիր կարկատած։ Ահա Պետիկի թաշկինակը անկյունածալ, հատուկ ձևով հարդուկած։

Անսահման սեր կար այդ ամենի մեջ։ Ահա և նրա անձնական արկղիկը։ Մի քանի իրեր հասարակ, պարզ, աղքատիկ, բայց հիմա նվիրական։ Ռուբենի մոլոր մատների մեջ շրջանակվեց մի համեստ լուսանկար։ Դա նա ինքն էր՝ մի փոքր ավելի վաղ հանված։ Այս­տեղ նա իսկական աղջիկ էր՝ մանկադեմ՝ պայծառ ժպիտով։ Մի փոքրիկ չորացած ծաղիկ սպիտակ թելով կապվել, փարվել էր այդ լուսանկարին։ Ի՞նչ նշան էր այդ և ի՞նչ ծաղիկ։ Անկարելի էր այդ գուշակել, այնքան հասարակ էր նա և անգույն։

Ռուբենը դողդոջուն շուրթերը հպեց լուսանկարին ու ծաղկին։ Լաց եղավ։

Հետո խորտակված վար իջեցրեց ձեռը՝ մատներում լուսանկա­րը սեղմած։

Մեծ գիշերը հոսել սկսեց։

Երեխաները քնած էին շորերով, բաց։ Ռուբենը մտածել սկսեց։ Նրա հոգու առջևով եկան անցան վարպետ Սերոբը, իր հարվածա­յին ընկերները, քննիչը, հարևան կնիկը, իր երեխաները, հանգուց­յալը, միլիոնավոր մարդիկ։

Մի զորեղ սեր, զորեղ ավելի քան ամեն ինչ աշխարհիս երեսին՝ կանչում էր նրան դեպի նոր կյանքը։

Գնալ, աշխատել նրանց երջանկության համար։

Այս գիշեր որքա՜ն նոր լույսեր վառվեցին...

Այս գիշեր, երբ դու, ընթերցող, օրվա աշխատանքներից հոգնած քնած էիր, ես շրջում էի Երևանի հետին փողոցներով և լսում էի, թե ինչպես քաղցր տարածվում էին մի գեղեցիկ երգի հնչյունները...

Ես գիտեի, որ այս գիշեր կլսեմ այդ երգը և դրա համար էլ դուրս եկա տնից։ Երբ քայլերս ուղղեցի դեպի քաղաքի ծայրամասերը, հեռու, մթին թաղերը, ես նույնիսկ չէի կասկածում, որ ճիշտ այդ տեղերում էլ կլսեմ երգը։

Չսխալվեցի։ Ամբողջ գիշերը լսեցի և այժմ իմ մտքում դեռ հնչում են դրա մեղմ ելևէջները։ Ամբողջ գիշերը լսեցի և առավոտյան գրեցի այդ մասին։ Իսկ հիմա գրածս տալիս եմ քեզ կարդալու, որպեսզի դու էլ լսես այն։ Չէ՞ որ դու օրվա աշխատանքներից հոգնած քնած էիր, երբ ես շրջում ու լսում էի երգը։ Դա իմ պարտականությունն էր, իմ իրավունքը։

Յուրաքանչյուր տնից, յուրաքանչյուր սենյա1լից գալիս էր երդի ձայնը։ Դրսում ձայներն իրար էին միախառնվում և թռչում էին փողոցից փողոց՝ առանց վրդովելու գիշերվա անդորրը։ Նրանք երգում էին, որ յուրաքանչյուր պատի ետևում, յուրաքանչյուր առաստաղի տակ աճում է մի նոր ծիլ, բռնկվում է մի նոր լույս։ Նրանք երգում էին այդ մթին փողոցներում, այդ փոքրիկ տնակներում աճող փոքրերի մասին, որոնք վաղն ավելի կշենացնեն աշխարհը, ավելի կգեղեցկացնեն այն։ Նրանք երգում էին հետևյալ առավոտվա մասին, երբ ավելի կենսուրախ կարթնանան այդ ծայրամասերը։

— Մենք հին տարիների հետքեր ենք, բայց մոռացված ծայրամասեր չենք հիմի,— երգում էին նրանք։

— Մենք մեր մեջ աճեցնում ու մեծացնում ենք մեզ քանդողներին ու նորը կառուցողներին,— երգում էին նրանք։ Եվ ես լսում էի, թե ինչպես յուրաքանչյուր տան մեջ բաբախում էր կյանքի երակը։

Օրը լուսանում էր, երբ ես վերադարձա։ Քաղաքի կենտ­րոնում, բացվող օրվա լույսից, արդեն դժգունացել էին էլեկ­տրական կրակները։

Փողոցներում դեռ ոչ ոք չկար։

1

Երևանի կենտրոնում ընկած են բանուկ փողոցները։ Դրանք երկար շարքերով ձգվում են կողք կողքի. դրանք ուրիշ երկար շարքերով կտրատում են նախորդներին։ Հյու­սիսից հարավ ձգվող փողոցներից ամենավերջինը գտնվում է քաղաքի կենտրոնի և քաղաքի «անհետաքրքիր» մասի սահմանում և երկար երիզով անջատում է դրանք իրարից։ Մի կողմում ընկած են մեծ փողոցները, կինոները, թատրոնը, ակումբները, մեծ և մի քանի հարկանի տները, իսկ մյուս կողմում համատարած գորշություն է և ցեխով ծեփված պա­տերի խառնիխուռը պանորաման։

Երկար է ձգվում այդ վերջին փողոցը։ Ոչ մի լայն փողոց չի կտրում-անցնում այն։ Եվ թվում է, թե ճանապարհ չկա դեպի մյուս կողմը։ Անծանոթ անցորդն անպայման այդ­պես կենթադրի։

Բայց այդպես չէ։ Հազիվ նկատելի մի քանի նրբանցքներ նեղ, շատ նեղ, ճանապարհ են բաց անում քո դեմ։

Մտիր այդ նրբանցքներից մեկը և գնա։ Երկար գնա։ Նրբանցքը զիգզագներ շատ ունի, մեկ այս կողմ է ծռվում, մեկ՝ մյուս։ Բայց որևէ այլ նրբանցք չի կտրում-անցնում այն։ Դու չես կարող փոխել ճանապարհդ։ Կամ պիտի վերա­դառնաս, կամ պիտի շարունակես առաջանալ նույն ծուռու­մուռ նրբանցքով։

Պատերը ցեխապատ են և ցածր։ Այնուամենայնիվ դրանք բարձր են քո հասակից, և դու չես կարող նայել դրանց վրայով և տեսնել շենքերի՞ պատեր են դրանք, թե բակերի։ Երբեմն հանդիպում է մի փոքրիկ դուռ պատերի նման գորշացած, չներկված փայտից։ Դռան ճեղքից երևում է բակը։ Երբեմն ցեխով ծեփված պատերի այդ երկար և անընդհատ շարքի մեջ հանդիպում է բնակարանի պատ՝ նույնպես ցեխով ծեփված ու գորշ։ Դրա վրա, բարձրում, լինում են վառ կանաչ կամ վառ կապույտ ներկված պատուհաններ։ Համատարած գորշության մեջ այդ վառ գույնի պատուհանները շատ են հետաքրքրում մարդու։ Ի՞նչ կա դրանց ետևում...

Բայց դրանք բարձր են և դրանց սպիտակ վարագույրների ետևից հազիվ միայն երևում է ծաղկանոթի մի մասը։

Շարունակիր ճանապարհդ։ Բավական տեղ ուղիղ ձգվում է նրբանցքը։ Դիմացը պատ է՝ բարձր պատ, և թվում է, թե ճանապարհը վերջանում է այնտեղ։ Բայց հասնելով այնտեղ, դու քո մի կողմում կնկատես նրբանցքի շեշտակիորեն թեքվող շարունակությունը։ Մի քիչ գնալուց հետո նրբանցքը կլայնանա և ահա դուրս կգաս մի փայտե կամուրջի առաջ։

Տակով հոսում է փոքրիկ, շատ փոքրիկ Գետառ-չայ առուն։ Քեզ կթվա, թե դուրս եկար լայն փողոց, որի միջով, սակայն, Գետառ-չայն է հոսում, իսկ դրա երկու կողմերում նույնպիսի տներ են կանգնած՝ ցեխածեփ և գորշագույն։

Ո՞ր նրբանցքով եկար՝ միևնույնն է, քո առաջ դուրս կգա փայտե կամուրջ։ Այդ կամուրջներից այն կողմ ընկնում է քաղաքի գորշ մասը, այն, որ հեռվից երևում է շատ անհետաքրքիր և որտեղ հին ժամանակներում, խաների և աղաների աչքերից հեռու, ապրել է նրանց ստրուկ ժողովուրդը։

Ահա թե ինչու վերջին մեծ փողոցը ոչ մի լայն ճանապարհ չունի դեպի այն կողմ և երիզում, իրարից անջատում է քաղաքի երկու մասերը։ Ահա թե ինչու նրբանցքները հասնում են փայտե կամուրջներին, իսկ դրանցից այն կողմ փռված է քաղաքի անծանոթ մասը։

Դեպի կամուրջները ձգվող նրբանցքներում և կամուրջներից այն կողմ ապրում են իմ հերոսները։ Նրանք բանվորներ են, արհեստավորներ՝ հայ, պարսիկ և թուրք։

Իսկ եթե այդ նրբանցքներում և կամուրջներից այն կողմ հանդիպեն ավելի բարձր պատեր՝ վառ գույնի լուսամուտներով, այնտեղ էլ են ապրում իմ «հերոսները»։ Նրանք առևտրականներ են, խանութպաններ՝ հայ, պարսիկ ու թուրք։

Կամուրջները, առուն և առվի մյուս կողմը գտնվում ես քաղաքի արևելքում, ամբողջ քաղաքի երկարությամբ։ Իսկ քաղաքի արևմուտքում, նույնպես ամբողջ քաղաքի երկարությամբ, ձգված է մի բլրաշարք, որի վրա գտնվում է Կոնդ թաղամասը։ Կոնդը բարձր է քաղաքից։ Բլուրի լանջի վրա շարքերով կառուցված են տնակներ ու դրանց ամեն մի շարքի կտուրներն ավելի վերևի շարքի գետնին են հավասար։ Լու­սամուտներն ու պատշգամբները նայում են քաղաքին։ Այո լուսամուտների ետևում և այդ պատշգամբներում երեկոները նստում են մարդիկ և նայում են ներքև՝ փռված բազմաթիվ լույսերին ու փողոցներին։ Ես դրանց մասին չեմ խոսում։ Մի ուրիշ անգամ։

Քաղաքի հյուսիսում, մի բարձր բլրի վրա, նստել է ծա­ռաշատ Նորք թաղամասը, որը քաղաքի հետ կապված է այ­գիների միջով անցնող նեղ ճանապարհով և ներքևում փայ­տե կամուրջով։ Բայց դրանց մասին ևս մի ուրիշ անգամ։

Հարավում շուկան է։ Ավելի հարավում չայխանաներն ու պանդոկները։

Չայխանաները, խանութների նման, փողոցների վրա ունեն փեղկեր։ Չայխանան բաղկացած է մի սենյակից, որի խորքի անկյուններից մեկում գտնվում է մի սանդուղք՝ փայ­տե կամ քարե աստիճաններով։ Աստիճանները տանում են դեպի վերնահարկը, որտեղ կան թախտեր՝ կեղտոտ անկողիններով։

Դա իջևանատեղ է։

Պանդոկներն ունեն ընդարձակ բակեր, որտեղ միշտ լի­նում են սայլեր, ֆուրգոններ, ձիեր, էշեր... Բակի մեջ կան սենյակներ, որոնցից մեկը դարձյալ չայխանա է, մյուսը գիշերելու հարկաբաժինը։ Դրա անմիջապես կողքին գտնվում են ախոռները։

Այդ ետ ընկած թաղերում գտնվում են գետնափոր բա­ղանիքները, որոնց գմբեթաձև կտուրներն են միայն, որ մի քիչ վեր են բարձրացել գետնից։ Առանձին համարներ չունեցող ընդհանուր լողարաններ են դրանք՝ պարսկական բա­ղանիքներ։

Այդ ետ ընկած թաղերում գտնվում են եկեղեցիներն nւ մզկիթները։ Եկեղեցիներն ունեն ընդարձակ բակեր, որոնց կենտրոնում գտնվում են իրենք։ Մզկիթները, րնդհակառակր, կանգնած են բարձր պատերով, իսկ բակերը գտնվում են ներսում։

Այդ բոլոր թաղերում կան նեղ նրբանցքներ՝ լաբիրինթոսի պես խառնիխուռը իրար կտրատող փակուղիներով։

Հին Երևանն է դա՝ ետ ընկած թաղերի այդ շրջանակը, որն օղակել է քաղաքի փոքրիկ կենտրոնը։ Այդ թաղերում աճում ու մեծանում են նրանք, ովքեր պիտի քանդեն դրանք և դրանց փոխարեն նորը կառուցեն...

2

Ալաքպեր Հասան Օղլու չայխանան այդ երեկո լիքը լցված էր մարդկանցով։ Շարժվելու տեղ չկար։ Ինքն Ալաքպերը, իր օգնականի՝ տասնվեց տարեկան Իբրահիմի հետ, հազիվ էր կարողանում իրար ետևից «շիրին-չայ» հասցնել հաճախորդներին։ Իսկ երբ որևէ մեկն ուզում էր ընթրել և «փիթի» էր պահանջում, Իբրահիմը հազիվ էր դուրս պրծնում դռնից՝ դիմացի «քյաբաբխանայից» ընթրիք բերելու համար։ Դրսում, Ալաքպերի չայխանայի դռների մոտ, հավաքվել էին մարդիկ և հետաքրքրությամբ նայում էին ներս։ Հավանական է, որ նրանք փող չունեին և դրա համար էլ ներս չէին մտնում։ Երբեմն միայն, հավաքվածների խմբին մոտենում էր մեկը, ճանապարհ էր բաց անում դեպի դուռը և մտնում էր ներս։ Եվ չնայած նրան, որ ներսում նստելու տեղ չկար, նա դարձյալ գտնում էր մի նեղ անկյուն ու նստում էր։ Մինչև նրա նստելն Ալաքպերն աչքերով հետևում էր նրան, ապա սրբիչն ուսին գցած, մոտենում էր և կիսաժպիտ շողոքորթությամբ հարցնում.

— Շիրին-չա՞յ...

— Շիրին-չայ...

Ամբողջ սենյակը լցված էր էժան ծխախոտի դառը ծխով և մարդիկ երևում էին կիսամշուշի մեջ։ «Դախլի» վրա թշշում էր մեծ ինքնաեռը։ Ալաքպերը թեյ էր լցնում, իսկ Իբրահիմը բաժանում էր հաճախորդներին։ Սեղանների վրայից նա հավաքում էր դատարկ բաժակները, որոնք Ալաքպերն անմիջապես լվանում էր և սրբում ուսի վրա գցած սրբիչով։

Ներսում հավաքվածները նստել էին պատերի տակ դրված երկար սեղանների շուրջը, նստարանների վրա, սակայն այնպես, որ բոլորի դեմքերն էլ ուղղված էին դեպի չայ-խանայի կենտրոնը։ Աղմուկ չկար։ Միայն լսվում էր համատարած մի դժժոց և լվացվող բաժակների չխկչխկոցը «դախլի» կողմից։

Հավաքվածների մեծ մասը գյուղացիներ էին՝ հայ, պարսիկ և թուրք։ Կային նաև արհեստավորներ ու մի քանի բանվորներ։

Ի՞նչն էր պատճառը, որ այդ երեկոյան Ալաքպերի չայխանայում այդքան մարդ էր հավաքվել։ Եվ ի՞նչն է պատճառը, որ հավաքվել էին ոչ միայն ներսում, այլև դրսում, դռների մոտ։

Պատճառն այն էր, որ հեռու տեղից աշուղ էր եկել և այդ երեկո հեքիաթ էր պատմում Ալաքպերի չայխանայում։ Երկու ժամ առաջ էր սկսվել հեքիաթը և առաջին մասն արդեն վերջացել էր։ Այժմ աշուղը նստել էր սեղաններից մեկի մոտ և թեյ էր խմում։

Իսկ քիչ հետո նա պետք է շարունակեր հեքիաթը։

Աշուղ Հաֆիզ-զադեն հիսուն տարին անց մի առույգ ծերունի էր՝ երկարահասակ և նեղիրան։ Նրա վերին շրթունքի վրա բուսել էին երկար, բայց ցանցառ բեղերը։ Մորուք նա բոլորովին չուներ։ Գլխին դրել էր նախշուն արախչի, որը պիրկ գրկել էր նրա ճաղատ գլուխը։ Նրա կողքին՝ նստարանի վրա, դրված էր նրա սազը։ Նա թեյ էր խմում և խոսում իր սեղանակից վաճառականների հետ։

Հեռու տեղից էր եկել Հաֆիզ-զադեն և շատ նորություններ գիտեր։ Նա, օրինակ, գիտեր, թե ինչ արժեր թուզը Քիրմանշահում, չամիչը՝ Թավրիզում կամ չիրը՝ Օրդուբադում։ Եվ վաճառականները հետաքրքրությամբ լսում էին նրան nւ երբեմն էլ իրենց ծոցի դավթարներում ինչ-որ բաներ էին նշանակում մատիտով։

Մյուս սեղանների մոտ նստել էին հողի մարդիկ՝ հայ, պարսիկ և թուրք գյուղացիներ, քարի մարդիկ՝ հայ, պարսիկ և թուրք արհեստավորներ։ Նրանք փոքր կումերով ֆռթացնում էին թեյը և մտածում հեքիաթի վերջավորության մասին։

— Հե՜-հե՜-հե՜, Զուբեիդա, Զուբեիդա...— լսվում էին երբեմն բացականչություններ։

Դիմացը նստած մի ուրիշը լուռ օրորում էր գլուխը՝ կար­ծես ի նշան համաձայնության։

Բարի լույսը բացվի ձեր վրա, ոնց որ բացվեց Զուբեիդայի սիրեկան Իսկյանդարի վրա...

Մի վայրկյանում ամեն ինչ լռեց՝ դժժոցն էլ, խոսակցու­թյան ձայներն էլ։ Բաժակների չխկչխկոցները ցածրացան։

Աշուղը, սազը ձեռքին, նորից կանգնել էր չայխանայի կենտրոնում և պատմում էր՝ համապատասխան շարժումներով։

—...Կողքր նայեց Իսկյանդարը, տեսավ, ի՞նչ տեսնի, որ լավ լինի, Զուբեիդան չկա։

Աշուղը երկու քայլ արեց դեպի պատը և կանգնեց.

— Զուբեիդա՛,— ասաց Իսկյանդարը։ Տեսավ՝ ձայն չկա...

Աշուղն արագ փոխեց երեք քայլ և մոտեցավ դռանը։

Բոլորի աչքերը հառած էին նրա վրա։

— Հա, տեսավ, որ Զուբեիդան չկա, նստեց, լաց եղավ։ Լաց որ եղավ պրծավ, էսպես երգեց։

Աշուղը տնկտնկացրեց սազը մատներով, ապա մի քիչ նվագելուց հետո սկսեց.

— Հե՜-էհե՜-էհե՜-էհե՜...

Բոլորի կրծքից հառաչանք թռավ։ Մի քանիսը ձեռքները դրեցին ականջներին։

Գյուլիստանի վարդն ես,

Ջահելների դարդն ես,

Ծաղկանոցի զարդն ես,

Զուբեիդա.

Ո՞վ քաղե քու վարդից,

Ո՞վ մեռնի քու դարդից,

Դու չես ծնվել մարդից,

Զուբեիդա...

Յուրաքանչյուր տունը երգելուց հետո աշուղը տնկտնկացնում էր սազը, իսկ հավաքվածներն օգտվելով ընդմիջումից, «հեյ վա՛խ» էին կանչում։

— Արևը յոթ գազ բարձրացավ։ Արևը որ յոթ գազ բարձ­րացավ, Իսկյանդարին խաբար բերեցին, թե՝ ա՛յ Իսկյանդար Զուբեիդային փախցնողն Օքսուզ-օղլին է...

Նստարանների ու աթոռների վրայից միամիտ հայացքով դեպի աշուղն էին նայում բազմաթիվ զույգ աչքեր, զարմանքից բացվել էին բազմաթիվ բերաններ՝ վերին շրթունքների վրա նորածիլ բեղերով։

Իսկ երբ աշուղն սկսում էր նվագել, նրանք՝ հողի և քա­րի այդ մարդիկ, ձեռքերը դնում էին ականջներին, դանդաղ օրորվում և հիշում էին իրենց Զուբեիդաներին, իրենց Սանամներին ու Գյուլիզարներին։ Եվ կյանքը նրանց թվում էր անգույն, իրենց Սանամներն ու Գ յուլիզարները՝ անհրապույր։ Գունագեղն ու հրապուրիչն անծանոթ աշխարհի այն հեքիաթն էր, որ լայներախ դուրս էր հորդում աշուղի սազի լարերից։

Եվ նայում էին միամիտ հայացքներն ու լսում էին հողի և քարի մարդիկ։

Վերջին նստարաններից մեկի վրա, պատի տակ, նստել էր քսաներկու տարեկան Ահմեդը։ Բոլորի նման նա ևս լսում էր աշուղին, լսում էր մեծ հետաքրքրությամբ։ Սակայն նրա աչքերում փոխանակ միամտության, փայլում էին ջահել կրակներ։ Բորբոքված լսում էր նա Զուբեիդայի հեքիաթը և նրան թվում էր, թե այդ հեքիաթն իր Զուբեիդայի մասին է, որը հեքիաթի փերի չէր, այլ իրական աղջիկ և ապրում էր Գետառ-չայից այն կողմ, Ռումմի փողոցում։

Ահմեդը լսում էր աշուղին և մտածում։ Հաճախ միտքն Ահմեդին տանում էր հեռու։ Նա սկսում էր վերհիշել ամեն ինչ սկզբից, ամեն ինչ՝ մինչև երեկ։ Եվ երբեմն նա նայում էր դեպի դուրս՝ փողոց։ Նույնիսկ մի երկու անգամ ետ դարձավ և նայեց պատի ժամացույցին։ Քիչ հետո ժամանակը կգա և Ահմեդը վեր կկենա, կգնա թուրքական դպրոցը և կսպասի դրա մոտերքում։ Զուբեիդան դուրս կգա դպրոցից և քայլերը կուղղի դեպի տուն։ Նա կնկատի Ահմեդին և կանջատվի ընկերուհիներից։ Անկյունին հասնելիս Ահմեդը կմոտենա նրան և ամաչկոտ ժպիտով կբարևի։

— Բարև՛...

Զուբեիդան կասի.

— Բարև՛, Ահմեդ։

Իսկ հետո, ավելի կամացուկ.

— Հը՞, Ահմեդ...

Ահմեդը չի խոսի...

— Է՞լի ես եկել,— կհարցնի Զուբեիդան։

Ահմեդն էլի չի խոսի։

— Մարդ դարձիր։ Մարդ որ դառնաս՝ քեզ կառնեմ,— կասի Զուբեիդան ու կհեռանա։

Ախր ո՞նց անի Ահմեդը, որ մարդ դառնա, Զուբեիդա։ Դու դպրոց ես գնում, սովորում ես ու շուտով կվերջացնես։ Իսկ ի՞նչ անի Ահմեդը։ Դու հայր ունես, մսւյր ունես և քեզ պահում է հայրդ, որ պատ շարող ուստա է։ Իսկ ի՞նչ անի Ահմեդը։ Նա ոչ ոք չունի, նա մեջքի վրա քար կրող հասարակ արհեստավոր է։

Եվ մտամոլոր դեպի իր սենյակը կվերադառնա Ահմեդը՝ քթի տակ մռմռալով հայերեն երգը։

Թե ինձ չէիր առնի՝ ինչի՞ սիրեցիր,

Մե բուռ կրակ դարձար, սիրտս էրեցիր...

Ահմեդին սթափեցրեց աշուղի ձայնը։ Սազը ձեռքին, նա սկսել էր մի նոր երգ, որը երգում էր ոգևորված, իր ձայնի ամբողջ ուժով.

Զուբեիդա, Շիրազի վարդ,

Զուբեիդա, ծաղկունանց զարդ...

Ահմեդը հառաչեց։ Որտեղի՞ց է եկել այս աշուղը... Որտեղի՞ց է բերել այս հեքիաթը... Որտեղի՞ց է գտել Զուբեիդայի անունը... Իր Զուբեիդայի հեքիաթը չէ՞ սա...

Պատի ժամացույցը, որ մինչև այդ չխկչխկում էր աննկատելի, խփեց ինն անգամ։ Ահմեդը վեր ցատկեց։ Ուշացել է։ Արդեն դուրս ելան դպրոցից...

Նա փողը վճարեց և արագ թռավ դուրս։ Համարյա վազելով, նա հասավ դպրոցին և փոխանակ կանգ առնելու անկյունում, անցավ առաջ։

Դպրոցի բոլոր լուսամուտները մութն էին։ Նշանակո ւմ է, իրոք, դասերն արդեն վերջացել են...

Ահմեդն անշարժացավ։ Շեյթանի աշուղ.... Ուշացրեց իրեն... Նա կարծես չէր հավատում աչքերին։ Երեք ամիս է, որ ամեն երեկո նա գալիս կանգնում է այն անկյունում և միշտ ժամանակին է եկած լինում։ Իսկ այսօր...

Ահմեդը դանդաղ շարժվեց և ուղղվեց դեպի Կապույտ մզկիթը, որի ներսում՝ խուցերում ապրում էին արհեստավոր պարսիկներ, ապրում էր նաև նա։

Ճանապարհին նա մի քանի անգամ ետ դարձավ և նայեց դեպի դպրոցը, կարծես հուսալով, որ այնտեղ նորից կվառվեն լույսերը։ Իսկ երբ բավական հեռացավ, նա խոր հառաչեց և արագացրեց քայլերը։

Իսկ նրա ականջներում դեռ հնչում էին աշուղի երգի խոսքերը.

Ո՞վ քաղե քու վարդից,

Ո՞վ մեռնի քու դարդից,

Դու չես ծնվել մարդից,

Զուբեիդա...

3

Քաղաքի կենտրոնից քիչ հեռու, մի նեղ փողոցում, գտնվում է պարսկական ոճի կամարաձև մի դարբաս։ Դարբասի ետևում լայնարձակ բակն է՝ գեղեցիկ ծաղիկներով և ծառերով։

Բակում գտնվում է աղյուսաշեն մի շենք՝ երկու հարկանի։

Այդ բակն ու այդ շենքը պատկանելիս են եղել Միրզա Աբաս-օղլի անունով մեկին։ Միրզան հեղափոխության օրերին փախել է Պարսկաստան։ Տունը մնացել է անտեր և պետությունն այն վերցրել է իբրև լքյալ գույք, նորոգել է և քրեհով տվել։ Այժմ այնտեղ տեղավորված է թուրք և պարսիկ կանանց ակումբը։

Երեկոյան շատ գեղեցիկ են երևում լույսերն այդ շենքի երկրորդ հարկի պատուհաններից։ Դարբասից ներս են մտե­նում կանայք, աղջիկներ, չադրայով ու առանց չադրայի, և գնում են ակումբ։

Ոչ մի տղամարդ չի մտնում այդ ակումբր, չի կարելի։ Երբեմն միայն, երբ փակ է լինում այն, կարելի է գնալ ակումբի վարիչի մոտ, նրա հետ միասին շրջել և տեսնել ակումբը։

Ո՛չ ակումբի վարիչ ընկերուհի Այիշեն, ո՛չ էլ կին-բաժինը, չեն շտապում վերացնել այդ օրենքը։ Նրանք դիտեն, թե որքան դժվար ու մեծ բան է՝ թուրք ու պարսիկ կանանց գրավել ակումբ։ Նրանք գիտեն, որ եթե մի օր մի տղամարդ մտնի ակումբ, շատ տղամարդիկ կարգելեն իրենց կանանց ու աղջիկներին՝ հաճախել այնտեղ։

Այդ է պատճառը, որ Այիշեն, կրթված, նախապաշարմունքներից ազատ, կոմունիստ Այիշեն, այդ խնդրով իրեն դիմող յուրաքանչյուր մարդու պատասխանում է կարճ.

— Չի կարելի։

Ակումբի առաջին հարկում գտնվում են կար ու ձևի արհեստանոցը, փոքրիկ ջուլհականոցը և պարապմունքի մի քանի սենյակներ։ Ցերեկներն այդտեղ լցվում են թրքուհիներն ու պարսկուհիները։ Չխկչխկում են կարի մեքենաներն ու ջուլհականոցի մաքոքները, իսկ մյուս սենյակներից, լսվում են պարապմունքի նստած կանանց ձայները։

Մի նեղ սանդուղք առաջին հարկից տանում է դեպի վերև, որտեղ, փոքրիկ նախասենյակում, գտնվում է երկրորդ հարկի դուռը։

Չորս սենյակից է բաղկացած երկրորդ հարկը և գեղեցիկ դահլիճից։

Սենյակներից երկուսը հավաքվելու և պարզապես զրուցելու համար են, երրորդը՝ վարիչինն է, իսկ վերջինը՝ ընթերցարանը։

Բոլոր սենյակներում պատերի վրա խփված են նկարներ՝ Լենին, Կլարա Ցետկին, Կրուպսկայա, Լյուքսեմբուրգ...

Ակումբի ամենագեղեցիկ սենյակը դահլիճն է։ Սրա առաստաղը, որ գմբեթաձև է, ամբողջապես ծածկված է փոքրիկ հայելիների կտորներով, որոնց մեջ բեկբեկվում են բոլոր առարկաներն ու մարդիկ։ Դահլիճն ունի մի մեծ և եր­կու փոքր լուսամուտներ՝ զարդարված կարմիր, կապույտ և կանաչ փոքրիկ ապակիներով։ Երբ ցերեկով մեկը ներսից նայի այդ ապակիներին կամ երեկոյան՝ դրսից, երբ ներսում լույսեր են վառվում, լուսամուտների այդ գույնզգույն տե­սարանը կերևա չափազանց գեղեցիկ։ Կթվա, թե դրանք ոչ թե ապակիներ են, որոնցից լույս է թափանցում, այլ պսպղուն, գույնզգույն թիթեղներ։

Դահլիճի պատերի վրա կան բազմաթիվ որմնաքանդակներ։ Տեղ-տեղ պատերի մեջ կան փոքրիկ խորություններ, որոնք ծառայում են որպես պահարան։ Հատակը քարից է, որի վրա փռված են գորգեր։

Երեկոյան ակումբի զրուցարան-սենյակներում շատ կային կանայք և աղջիկներ։ Ակումբի սովորական օրերից մեկն էր այդ։ Ժողով կամ ներկայացում չկար։ Կանայք նստոտած զրուցում էին իրար հետ։ Նրանք չադրաները նետել էին մի կողմ։ Ամենուրեք երևում էին թրքուհիների գեղեցիկ աչքերը և մետաքսի մեղմ փայլ ունեցող մազերը։

Դուռն արագ բացվեց և ներս մտան Զուբեիդան և նրա ընկերուհի Ասմարը։ Նրանք իրենց ձեռքերում ունեին գրքեր, տետրակներ։ Նշանակում է՝ դպրոցից ուղիղ եկել էին այդ­տեղ։ Նրանք ներս մտան ծիծաղելով, գրքերը դրեցին պատի դարակներից մեկում։ Ասմարը, որ չադրայի տակ էր, չադ­րան դրեց մի կողմ և նստեց։

Զուբեիդան նույնպես նստեց։

— Ասմար, մեր աղջիկներից չկա՞ն...

— Չեն երևում։

— Ասմար, ծիծաղում եմ, բայց շատ տխուր եմ...

— Ինչո՞ւ։

— Չեմ իմանում, Ասմար...

Քիչ հետո ներս մտան երկու կին ու մի աղջիկ։ Կանայք չադրաներով էին, իսկ աղջիկը գլխին կապել էր «բաղդադի փուշի» թաշկինակ։ Թաշկինակի տակից, քունքերի մոտ, դուրս էին պրծել նրա սև մազերը։ Նա մոտեցավ Ասմարին ու Զուբեիդային։

— Բարև, աղջիկներ։

Ասմարը բարևեց։ Զուբեիդան ցրված էր։ Մի պահ անց, նա ևս բարձրացրեց գլուխը և ժպիտով բարևեց։

— Հը՞, Զուբեիդա, քիթդ ինչո՞ւ ես կախել...

— Չեմ իմանում, հիվանդ եմ, ինչ եմ։

— Չե՞ս գալիս գնանք ընթերցարան։

— Դուք գնացեք, ես հետո կգամ...

Զուբեիդան մնաց մենակ։

Ախր ինչո՞ւ է նա այսօր տխուր...

Դուրս ելավ դպրոցից, Ասմարի ու Նիգյարի հետ գնում էր։ Հետո բաժանվեց նրանցից, որ եթե Ահմեդը նորից սպասելիս լինի անկյունում, մենակ հանդիպի նրան։ Տեսավ՝ Ահմեդը չկա։ Վազ տվեց, նորից միացավ Ասմարին։ Հետո եկան այստեղ...

Ախր ինչո՞ւ է տխուր...

Այսօր Ահմեդը չկար։ Է, չկար՝ չկար, ի՞նչ արած։ Ահմեդն իմ ի՞նչն է որ... Աչք ունի ինձ վրա։ Ի՞նչ անեմ, թե աչք ունի։ Լավ տղա է, բայց մի՞թե մարդ դարձող է նա՝ աշխարքից բեխաբար, անուսում... Ինքը հո նրա հավասարը չի՞։ Ուզի՝ իրեն հետ ամուսնացող չկա՞։ Էն էլ ինչպիսի՜ տղաներ՝ ուսումով, խելոք, ճարպիկ...

Զուբեիդան գլխի փուշիի ծայրն առավ մատների արանքը, սկսեց խաղացնել։

— Միայն թե... միայն թե ես նրան եմ սիրում։

Այսօր նա չկար։ Ամեն օր սպասում էր, մոտենում էի, բարևում, մի քանի խոսք ասում կամ չասում և անցնում։ Ահմեդն էլ, առանց դժգոհելու, անցնում-գնում էր իր համար։

— Մարդ որ դառնաս՝ քեզ կառնեմ,— ասում էր նրան Զուբեիդան։

Այսօր չեկավ։ Քա՞ր ընկավ մեջքին՝ ջարդեց։ Պատի վրայից վա՞ր ընկավ։ Հիվանդացա՞վ։ Ի՞նչ եղավ...

— Մարդ դարձիր՝ քեզ կառնեմ...

Ինչպե ՞ս մարդ դառնա։ Ես դպրոց եմ գնում, կոմերիտական ընկերներ ունեմ, ակումբ եմ հաճախում... Իսկ նա ի՞նչ անի խեղճը... Հազիվ իր օրվա հացն է վաստակում...

Զուբեիդան մտավ ընթերցարան։

— Ասմար, տուն չգնա՞նք...

— Ի՞նչ,— զարմացավ ընկերուհին։

— Տուն չգնա՞նք։

— Էսպես շո՞ւտ։

— Հա, գնանք, Ասմար։

— Դե լավ, գնանք։

Նրանք ելան դուրս։

— Աղջի, էսօր ի՞նչ է պատահել քեզ,— հարցրեց ընկերուհին։

— Ասմար ջան, կատակ մի համարիր, սիրտս շատ տխուր է...

— Ինչո՞ւ, ի՞նչ կա։

— Դու գիտե՞ս, Ասմար, որ ես մի ծանոթ ունեմ, անունը Ահմեդ։ Մի լավ տղա է...

— Հը, հետո՞...

— Էդ Ահմեդն աչք ունի ինձ վրա։ Էս մի քանի ամիս է, որ ամեն օր դպրոցից տուն գալիս հանդիպում է ինձ, մի քանի խոսք է ասում... Դու նկատած կլինես։ Նա սիրում է ինձ...

— Իսկ դո՞ւ ինչ ես ասում, Զուբեիդա։

— Իսկ ես խոսք չեմ տալիս։

— Հետո՞...

— Ամեն օր տեսնում էի, բայց այսօր չկար։ Չլինի՞ մի բան է պատահել։ Հը՞, Ասմար...

Բայց Ասմարը, պատասխանելու փոխարեն, բարձրաձայն ծիծաղեց, ապա ձեռքով բամփեց ընկերուհու գլխին։

— Խոսք չես տալիս, բայց տեսնում եմ, որ սիրտդ տաք է վրան...

Զուբեիդան ձայն չհանեց։

— Ի՞նչ անենք, թե այսօր չես տեսել։ Վաղը կտեսնես։ Մյուս օրր կտեսնես։

Զուբեիդան դարձյալ լուռ էր։

Ասմարն ուզեց նորից խոսել, բայց տեսնելով ընկերուհու տխրությունը, ինքն էլ լռեց։

Փողոցներից մեկի անկյունում Զուբեիդան ցտեսություն ասաց Ասմարին և քայլեց դեպի Ռումմի փողոց՝ իրենց տուն։

4

Գետնից երկու մետր բարձրությամբ դուրս են ցցվել երկու մեծ գմբեթներ։ Դրանցից մեկի շուրջը կան չորս ուրիշ գմբեթներ՝ մեջտեղի գմբեթից ավելի ցածր։ Գմբեթների մի կողմում, մարդու կես բարձրությամբ, գտնվում է մի փոքրիկ դռնակ։ Քարե սանդուղքն ուղիղ իջնում է ներքև՝ գետնի տակ։

Այդ է բաղանիքի արտաքին տեսքը։

Դեպի ներքև տանող քարե սանդուղքի ցածրի ծայրում նույնպես կա մի փոքրիկ դռնակ, որն արդեն բացվում է բաղանիքի հանդերձարանի վրա։ Դա մի մեծ, վեցանկյունանի, ընդարձակ սենյակ է, որի առաստաղը դրսից երևացող մեծ գմբեթներից մեկն է։

Հատակը քարից է։ Պատերն ու հատակը խոնավ են, տեղ-տեղ՝ ուղղակի թաց։ Հանդերձարանի կենտրոնում քարից շինված մի ավազան կա՝ մինչև մարդու գոտին հասնող պատերով։ Ավազանի մեջտեղի քարե գուռից դուրս է հորդում ջուրը և լցվում ավազանի մեջ։

Պատերի տակ թախտեր կան դրված՝ լայն, երկար, որոնք ընդհատվում են միայն դռների մոտ— մեկ՝ դեպի դուրս տանող դռան մոտ, մեկ էլ դեպի լողարան տանող դռան։ Այդ թախտերը փոքրիկ վարագույրներով բաժանված են առանձին մասերի։ Յուրաքանչյուր մասում, հենց թախտի վրա, դրված են փայտե նստարաններ՝ հանվելու և շորերը դնելու համար։

Թախտերի այդ բաժանմունքներից մեկում, տախտակե փոքրիկ սնդուկ-դրամարկղի ետևում, ծալապատիկ նստել է մի չաղ պարսիկ՝ բաղանիքի տերը։ Նա «թազբեհ» է քաշում, և «քյահրուբար» հատիկների չխկչխկոցը միախառնվում է դա­տարկ սենյակում կարկաչող ավազանի ջրի ձայնին։

Մի ուրիշ բաժանմունքում, մի ուրիշ պարսիկ, գոգնոցը կապած և սրբիչն ուսին գցած, նստել է մեծ ինքնաեռի մոտ։ Պատի վրա շինված փոքրիկ դարակներում նա դրել է թեյի բաժակներ և ափսեներ։

Մի օր լողարանը բաց է տղամարդկանց համար, մյուս օրը՝ կանանց։ Այն օրերին, երբ կանայք են լողանում, «դախլի» մոտ նստում է բաղանիքի տիրոջ կինը, իսկ ինքնաեռի մոտ՝ թեյ ծախողի կինը։

Այդ օրը տղամարդկանց լողանալու օրն էր։ Առավոտից մինչև երեկո՝ մեկ-մեկ, երկու-երկու, երեք-երեք ներս էին մտնում մարդիկ ու լողանում։ «Մուշտարիներից» շատերը երեկոյան էին գալիս, և այժմ արդեն ժամանակն էր։ Ուր որ է՝ նրանք պիտի գային։ Հաստ պարսիկը չխկչխկացնում էր թազբեհը և հանգիստ սպասում նրանց։

Թեյ ծախողը, պարապությունից ձանձրացած, նստել և նիրհում էր։

Թախտերից մեկի վրա պառկել էին երկու «քիսաչիները»։

Քիչ հետո բաղանիքն սկսեց լցվել։ Եվ որովհետև այդ օրը հինգշաբթի էր՝ ուրբաթի նախօրյակ, դրա համար էլ գալիս էին ավելի շատ, քան մյուս օրերը։

Թեյ ծախողն արթնացավ, ուժեղացրեց ինքնաեռի կրակը։ Քիսաչիներն արթնացան և աչքերը տրորելով սկսեցին սպասել։ Բաղանիքի տերն սկսեց սիրալիր ժպիտներով դիմավորել դռնից յուրաքանչյուր ներս մտնողի։ Նրանց, ում նա ճանաչում էր անունով, «համեցեք»-ին միացնում էր նաև նրա անունը։ Նրանց, ում գրպանը նա ճանաչում էր իբրև հաստ ու լիքը գրպան, հանդիպում էր ավելի սիրալիր, ավելի քաղցր խոսքերով.

— Համեցե՛ք։

— Համեցե՛ք, ուստա Ալի։

— Ա՜յ բարև՛, բարև՛, աչքիս վրա եկար, Սուլեյման աղա։

— Օսման աղա՞... Ա՜յ բարև քեզ։ Էս որտե՞ղ ես, չես երևում։ Ես էլ ասում եմ՝ չլինի քեֆ չունի։ Լա՞վ ես։ Է, լավ որ լավ ես։ Փառք ալլահին։

Օսման աղան՝ վաճառական Օսմանը, դանդաղաքայլ ու հանդիսավոր առաջացավ և երբ ուզում էր բարձրանալ թախտի վրա, չգիտես որտեղից դուրս պրծավ մի փոքրիկ տղա և աթոռակը դրեց նրա ոտքերի տակ։

Օսմանը բարձրացավ թախտի վրա, հանվեց, իջավ ներքև և չաղ մարմինը տմբտմբացնելով, մտավ լողարան։ Չնայած գոլորշու առաջացրած կիսամշուշին, նա տեսավ մի քանի ծանոթների ու մոտեցավ։

— Բարև՛։

— Բարև, Օսման ջան։ Տեղ տվեք՝ Օսման աղան լողանա։ Օսմանը կանգնեց ցնցուղի տակ, մի քիչ շփեց մարմինը և ապա բառաչեց ոչխարի նման։

— Քիսաչի՜...

Քիսաչին, փայտե բարձր ոտնամանները՝ նալիկները, հագին, ներս մտավ և պառկեցնելով Օսմանին, սկսեց տրորել նրա մարմինը։

— Հը, Օսման, քեբինդ ե՞րբ է,— հարցրեց նրա ընկերներից մեկը։

Օսմանը, դեմքին ինքնահավան արտահայտություն, ծանր պատասխանեց.

— Էսօր գիշեր է։

— Ի՞նչ ես ասում... Էսօր գիշե՞ր...

Մի քանիսը մոտեցան։

Օսմանը, իբրև թե անտարբեր դեպի նրանց հետաքրքրությունը, լուռ լողանում էր։

Եվ սկսվեց շողոքորթությունը։ Ո՞վ գիտե, գուցե հագնվելիս Օսմանը դառնա իրենցից մեկին և ասի.

— Դու էլ արի գնանք...

Բաղանիքի լողարանը, որ նույնպես վեց անկյունանի էր, ուներ չորս մուտք, որոնք տանում էին դեպի բաղանիքի մյուս բաժանմունքները։ Դրանցից մեկում ջրամբարն էր, մյուսում՝ ավազանը, երրորդը՝ ցեխ քսվելու տեղը, վերջինը՝ շոգու բաժինը։

Օսմանը քայլերն ուղղեց դեպի այդտեղ։ Երբ ներս մտավ, առաջին հայացքից չկարողացավ ոչինչ որոշել։ Ապա նկատեց, որ ինքը մենակ չէ, ներսում կա նաև մի ուրիշը։

— Մոտեցավ նրան։

— Բարև, Բեքիր։

— Բարև, Օսման ջան, համեցիր։ Ո՞նց ես։

— Լավ եմ, փառք ալլահին։

— Օսման, էսօ՞ր է...

— Ըմ։

— Հերն ի՞նչ է ասում։

Օսմանը քթի տակ քմծիծաղ տվեց.

— Ինչ պիտի ասի։ Ինձ պես մարդուն աղջիկ է տալիս։ Մարդ էի ղրկել՝ պարելով էր խոսք տվել։

— Աղջիկը գիտե՞...

— Թող չիմանա, վնասն ի՞նչ է։

— Գիտե՞...

— Չէ։

— Եղա՞վ, Օսման։

— Ինչո՞ւ չեղավ։

— Հիմի էլ խո հին ժամանակները չե՞ն։ Ո՞վ գիտե, աղջիկ է, չուզեց՝ չուզեց։ Զոռով կարո՞ղ ես։

— Ի՞նչ զոռ։ Բանն առանց զոռի էլ յոլա կգնա։

— Ինչպե՞ս։

Օսմանը տաքացավ.

— Ինձ պես մարդու է առնում, ինչո՞ւ պիտի չուզի։ Իսկ եթե չեմ ու չեմ արած լինի, հիմի հերն արդեն համոզած կլինի։ Ես էլ որ գնացի, հարստությանս մասին խոսք բաց կանեմ հոր հետ, իսկ ինքը կլսի, կուզի։ Քար խո չէ՞, աղջիկ է։

— Վե՞րջը։

— Վե՞րջը։ Ինչո՞ւ եմ թողնում, որ երկաթը սառի՝ աղջի­կը փոշմանի։ Ձեռաց մարդ կուղարկեմ, մոլլին կկանչեմ, քեբինը կկտրենք։

Նա լռեց՝ դեմքի վրա ինքնահավան ժպիտ և մեծ հավատ դեպի իր հարստության ուժը։

Դրսում՝ հանդերձարանում, հագնվողների մեջ արդեն տա­րածվել էր լուրն Օսմանի քեբինի մասին։ Երբ Օսմանը դուրս ելավ լողարանից, բոլորի աչքերն ուղղվեցին դեպի նա։ Իսկ ինքը, Օսմանը, ցույց տալով, թե ուշադրություն չի դարձնում այդ բոլորի վրա, հանդիսավոր կերպով բարձրացավ թախ­տի վրա, ապա նորից բառաչեց.

— Չամաշո՜ւր...

Փոքր տղան վազ տվեց և մի ծալած սավան բերեց Օսմա­նին։ Երբ Օսմանն իր մարմինը չորացրեց, նա նստեց առանց սավանը վրայից վար առնելու և բառաչեց երրորդ անգամ.

— Շիրին-չա՜յ։

Թեյ ծախողն անսպասելի արագությամբ մաքրեր մի բաժակ, թեյ լցրեց և բերեց Օսմանին։ Օսմանը թեյը վերցրեց և սկսեց դանդաղ ֆռթացնել։ Խմում էր մի կում և աչքի տակով նայում էր շուրջը։ Խմում էր մի ուրիշ կում և ականջը սրած լսում էր խոսակցությունները, որոնց կեսից ավելին նրան էր վերաբերում։

Բաղանիքի անկյուններից մեկում հագնվելը վերջացրին բամբակագործարանի մի քանի պարսիկ բանվորներ ու մո­տեցան դրամարկղին։

— Ի՞նչ տանք։

— Ինչ ուզում եք՝ տվեք,— ըստ սովորականի ասաց բաղանիքի տերը։

— Մարդ-գլուխ քսան կոպեկ։

— Շեն մնաք։

Բանվորները վճարեցին ու դուրս ելան, իսկ հաստ պարսիկը շարունակեց չխկչխկացնել թազբեհը և լսել։

Օսմանը մոտեցավ պատերի վրա կախված փոքրիկ լամպերից մեկին, վառեց ծխախոտն ու ծխեց։ Ապա բարձր ձայնով սկսեց խոսել բաղանիքի տիրոջ հետ, որի «դախլը» գտնվում էր նրա դեմուդեմը, սենյակի մյուս պատի տակ։

— Հը, գործերդ ինչպե՞ս են։ Մուշտարի շատ ունե՞ս։

— Ապրում ենք էլի, Օսման աղա։

Թախտերի վրա խոսակցությունների ձայները ցածրացան, շատերն սկսեցին հետևել բաղանիքի տիրոջ և Օսմանի խոսակցությանը՝ աշխատելով որսալ որևէ հետաքրքիր լուր։ Միայն մի քանի քարտաշներ, որոնք բարձր խոսակցում էին իրար հետ, ոչ մի մասնակցություն ցույց չտվեցին ընդհանուր հետաքրքրությանը։

Օսմանը վերջացրեց հագնելը, իջավ վար և մոտենալով դրամարկղին, մի ռուբլիանոց դրամը դրեց բաղանիքի տիրոջ առաջ և քայլեց։

— Էվալլա, էվալլա,— ձայն տվեց պարսիկը նրա ետևից։

Օսմանը վճարեց նաև քիսաչու և չայչու փողը, ապա կարգադրեց փոքրիկ տղային։

— Մի ֆայտոն կանչի։

Քիչ հետո կառքը, վառվող երկու լապտերներով, մոտե­ցավ և կանգնեց բաղանիքի դռանը։

— Ռումմի փողոց,— ասաց Օսմանը։

Կառքը քշեց։

5

Շուկայի մոտ, հրապարակի վրա, կանգնել է կապույտ մզկիթի մեծ շենքը՝ աղյուսե բարձր պատերով, որոնց վրա, վերևում, կան փոքրիկ պատուհաններ՝ ապակու փոխարեն լարացանցով ծածկված։

Կապույտ մզկիթն անհրապույր է իր երեք գորշ պատե­րով։ Սակայն չորրորդը՝ ճակատը, գեղեցիկ է։ Այդտեղ, դռան երկու կողմերում, պատը զարդարված է գույնզգույն չինիի կտորներով։ Գույնզգույն չինիի կտորներով զարդարված են նաև գմբեթն ու մինարեն։

Արևոտ ցերեկով կամ լուսնյակ գիշերով մզկիթի գմբեթն ու մինարեն գեղեցիկ են փայլում իրենց նախշերով և գույնզգույն արաբական գրերով։

Մզկիթի երկու փոքրիկ դարբասները, որ գտնվում են կողքի պատերի վրա, միշտ փակ են լինում։ Բաց է միայե ճակատի դուռը, որը մի ծածկված միջանցքով տանում է դեպի մզկիթի բակը, որտեղ կան ստվերախիտ ծառեր և ծա­ղիկների մարգեր։ Իսկ բակի կենտրոնում քառակուսի ավա­զանն է։

Բակի հարավային կողմում գլխավոր աղոթարանն է, դրա դիմաց՝ փոքր աղոթարանը։ Արևելյան և արևմտյան պատերի վրա կան իրար նման քսան-քսանչորս փոքրիկ դռներ։ Դրանք խցերի դռներն են։ Այդ խցերում մի ժամանակ իջևանելիս են եղել ուխտավորներ։ Այժմ այլևս ուխտավորներ չեն գալիս, իսկ խցերում ապրում են պարսիկ ու թուրք արհեստավորներ, բանվորներ։ Կեղտոտ, հին խցեր են դրանք՝ ապրելու անհարմար։ Հենց որ բնակիչներից որևէ մեկը գտնում է մի ավելի լավ սենյակ, անմիջապես դուրս է գալիս այդտեղից և տեղափոխվում։ Իսկ նրա տեղը բռնում է մի ուրիշը։

Ապրողների մեծ մասն ամուրի բանվորներ են, որոնք ապրում են երեք-երեք, չորս-չորս՝ յուրաքանչյուր խցիկում։ Բայց կան նաև ամուսնացածներ, նույնիսկ երեխա ունեցողներ։

Արևմտյան պատի հինգերորդ խցում ապրում է Ահմեդը։ Նա մենակ է իր սենյակում, որովհետև այդ խուցը բնակվելու համար ամենաանհարմարն է Կապույտ մզկիթի բոլոր խցերից։ Քարաշեն հատակը բոլորովին քանդվել է, առաստաղը կաթում է։ Լուսամուտի լարացանցից երեք-չորս լար է մնացել միայն և քամին հաճախ փոշու հետ միասին ներս է լցնում նաև տերևներ, թղթի կտորներ, որոնք բռնվում են սարդի ոստայնների մեջ։

Միայն երկու խցեր կան մզկիթում, որոնք գեղեցիկ են և ապրելու հարմար։ Դրանցից մեկը գտնվում է գլխավոր աղոթարանի աջ կողմում, մյուսը՝ ձախ։ Բայց այնտեղ ապրում են ո՛չ բանվորներ, ո՛չ էլ արհեստավորներ։ Մեկում մոլլան է ապրում, մյուսում՝ մզկիթի պահապանը։

Իր խցում, աղքատիկ անկողնի մեջ, պառկել է Ահմեդը։

Նա քնած է։

Լուսամուտից ներս ընկած լուսնի շողքերի տակ երևում է Ահմեդի դեմքը, որի վրա մերթ-մերթ երևացող ժպիտը վկայում է, որ լավ երազ է տեսնում։

Եվ ինչպե՞ս կարող է նա երազ չտեսնել։ Հոգնած մտավ անկողին ու քնեց՝ մտածելով ծանոթ Զուբեիդայի մասին, իսկ նրա ականջներում դեռ հնչում էին աշուղի երգերը հեքիաթական Զուբեիդայի մասին։

Հենց որ նա փակեց աչքերը, նրան թվաց, թե ինքը գտնվում է Նորքի այգիներից մեկում։ Պառկել է ծառի տակ ու մտածում է։ Հետո հանկարծ լսում է, իբր մեկը քաղցր զնգզնգոցով թառ է նվագում, նվագում է «Հեյդարի»-ից։ «Հեյդարի»-ի տխուր հնչյունների տակ նա մտածում է Զուբեիդայի մասին, որ «Հեյդարի»-ից էլ գեղեցիկ է, «Հեյդարի»-ից էլ քաղցր։

Հետո նրան թվաց, իբր թե նա նորից պառկած է իր սենյակում և իր սենյակը շատ լավն է։ Ուրիշ տեղում է իր սենյակը՝ ոչ մզկիթի բակում։ Նա պառկել է փարթամ անկողնի մեջ։ Մեկը դուռն է թակում.

— Ո՞վ է։

Լսվում է Զուբեիդայի ձայնը.

— Բաց արա, Ահմեդ, ես գալիս եմ քեզ մոտ։ Ես քո կինը պիտի դառնամ։

Նորից են թակում գուռը։

Ահմեդը վեր ցատկեց քնած տեղից, արագ մոտեցավ դռանը և բաց արեց։

Թարմ օդի հոսանքը դիպավ նրա երեսին, սթափեցրեց։ Նա անշարժ կանգնեց դռան մեջտեղը, դառնորեն հիասթափված քաղցր երազից։

— Թըխկ, թըխկ,— նորից լսվեց դռան թակոցը, բայց այս անգամ ոչ թե իր դռան, այլ մոլլայի։

Ահմեդը նայեց դուրս։ Երկու մարդ թակում էին մոլլայի դուռը։ Ահա դուռը բացվեց և նրանք մտան ներս։

Ահմեդը նայեց երկնքին՝ երեկո՞ է, թե գիշեր։ Նայեց աստղերին ու մրմնջաց։

— Դեռ շուտ է, հազիվ թե լինի ժամը տասը...

Ուրեմն նա քնել էր մի ժամից էլ քիչ։ Բայց թեև այդքան քիչ էր քնել, այնուամենայնիվ նա իրեն զգում էր կազդուր­ված և քնից կշտացած։

— Է՜ է՜ է՜... էս իրիկուն ես Զուբեիդային չտեսա...

Հետո մտածեց.

— Է՛հ, մի բան, որ նա ինձ առնողը չի...

Տեսնես քնա՞ծ է հիմի Զուբեիդան, թե՞ արթուն։ Չէ, ինչո՞ւ պիտի քնած լինի։ Այդ ինքն է շուտ քնում, որ առավոտյան շուտ վեր կենա և գնա գործի։ Զուբեիդան ինչո՞ւ պիտի շուտ քնի։ Երևի հիմի նստած, դասերն է սովորում... Իսկ ի՞նչ կլինի, եթե գնամ-անցնեմ նրա լուսամուտի տակով, մի անգամ տեսնեմ նրան ու գամ նորից քնեմ...

Նա արագ շրջվեց՝ ներս մտնելու և հագնվելու համար։

Այդ րոպեին մոլլայի դուռը բացվեց, ներս մտած մարդիկ ելան այնտեղից՝ մոլլայի հետ, և գնացին։ Ահմեդը մի րոպե նայեց նրանց ետևից, ապա մտավ ներս և սկսեց շորերը հագնել։

6

Երկար է ձգվում Ռումմի փողոցը Գետառ-չայից այն կողմ, Գետառ-չային զուգահեռ։ Թաղի ամենալավ փողոցը Ռումմի փողոցն է, որի վրա են գտնվում կենտ-կենտ պատահող քարաշեն կամ երկհարկանի տները։

Ռումմի փողոցն սկսվում է գլխավոր փողոցներից մեկից զատվող մի նրբանցքով և վերջանում է Գետառ-չայի կա­մուրջներից մեկի մոտ հատող մի նեղ փողոցի վրա, որը հե­ռանալով գետակից և հետզհետե բարձրանալով, տանում է դեպի Ուղտի անկողին կոչվող բլուրը։ Այդ բլուրի վրա գտնվում են վերջին տնակները, իսկ դրանցից այն կողմ ուրիշ տներ չկան և քաղաքը վերջանում է այնտեղ։

Ռումմի փողոցը նեղ փողոց է։ Եթե պատահի, որ մի կառք անցնի այդ փողոցով, ոտքով գնացողը պետք է սեղմվի պատերից մեկին՝ կառքին ճանապարհ տալու համար։

Մայթերը չափազանց նեղ են Ռումմի փողոցի վրա։ Քայ­լելիս անցորդի միայն մի ոտքն է լինում մայթի վրա, իսկ մյուսը մնում է մայթից ցածր։

Տեղ-տեղ գաճաճ պատերի վրա հանդիպում են այնպիսի ցածրիկ դռնակներ, որ մարդ ուղղակի զարմանում է, թե ինչպե՞ս կարելի է ներս մտնել դրանցով։ Քիչ չեն այնպիսի դռնակները, որոնց բարձրությունը գետնից հասնում է մինչև մարդու կուրծքը։ Թվում է, թե այդ պատերն ու դռնակները երեխաներն են շինել՝ խաղալու համար։ Եվ զարմանալի չէ, որ համատարած այդ գաճաճության մեջ հանդիպող որևէ քարաշեն կամ երկհարկանի տուն հսկա շենք է թվում անցորդի աչքին։

Փոքրիկ դռնակներից մեկի երկաթե «չախկ»-ը մի քանի անգամ չխկչխկաց։ Փողոցի վրայի լուսամուտներից մեկի ետևում մարդկային մի ստվեր երևաց։

— Ո՞վ է...

— Մենք ենք։

Ներսում լսվեցին շշուկներ.

— Օսմանն է...

Դուռն իսկույն բացվեց և Օսմանը երկու-երեք ուրիշ մարդկանց հետ մտավ ներս։

Դուռը նորից փակվեց։

Անակնկալ այցելությունից Զուբեիդան շատ զարմացավ։ Նա դասագիրքը ծալեց և դրեց մի կողմ։ Ի՞նչ գործ ունի Օս­մանն իրենց տանը...

— Երեսդ ցույց մի տա,— շշնջաց Զուբեիդայի մայրը մոտենալով նրան։

— Ինչո՞ւ,— զարմացած հարցրեց Զուբեիդան։— Չադ­րան էր պակաս...

— Աղջի բան եմ ասում,— կրկնեց մայրը,— էս անգամ ինձ լսիր...

Բայց Զուբեիդան ականջ չարավ։ Հյուրերը նրա հոր հետ նստած արդեն զրուցում էին։

— Հա՞լ, քե՞ֆ,— հարցրեց Օսմանը՝ դիմելով Զուբեիդայի հորը։

— Շարում ենք, էլի,— պատասխանեց նա՝ ձեռքերով պատ շարելու շարժումներ անելով։— Դու ո՞նց ես, Օսման աղա։

— Ես էլ եմ շարում,— ժպտաց Օսմանը՝ դարակներում ապրանք շարելու շարժումներ անելով։

Օսմանի ընկերները ծիծաղեցին։

Քիչ հետո Օսմանն անցավ իր ծրագրին։ Սկսեց խոսել կոոպերատիվների մասին, որոնք մարդու տուն են քանդում և որ միայն իր նման տղամարդը կարող է դիմանալ դրանց և նույնիսկ հարստանալ։

Առաջին րոպեին Զուբեիդան դեռ ոչինչ չէր հասկանում։ Ո՞ր օրվա սրտակից բարեկամներ են արհեստավոր Հասանն ու վաճառական Օսմանը... Ուրիշ բան թաքնված կլինի այտ այցելության տակ...

Քիչ հետո, երբ Օսմանը խոսք բաց արեց ամուսնության և «հիմիկվա» աղջիկների մասին, Զուբեիդան ամեն ինչ հասկա­ցավ։ Նա արագ մոտեցավ մորը և քաշեց նրան մի կողմ.

— Էս ի՞նչ ապուր եք եփել...

Մայրը կմկմաց, ապա նշանացի ցույց տվեց իր ամուսնուն և հասկացրեց Զուբեիդային, որ ոչ թե ինքը, այլ իր ամուսինն է եփել «ապուրը»։

— Ասում է՝ լավ մարդ է, հարուստ...

Վերջին բառի հետ նա նայեց Զուբեիդայի աչքերին, կարծես տեսնել ուզելով իր ասածի թողած տպավորությունը։

— Ինձ ծախե՞լ եք ուզում,— բարկացավ Զուբեիդան։— Ամոթ չէ՞, մայրիկ...

Քիչ հետո հայրը կանչեց աղջկան։

— Զուբեիդա, արի էստեղ։

Զուբեիդան մոտեցավ հաստատ քայլերով։

— Բարև արա Օսմանի հետ։

Զուբեիդան քմծիծաղ տվեց։

— Ի՞նչ գործ ունեմ...

Հայրը, թեև գիտեր աղջկա բնավորությունը, բայց և այնպես հանկարծակիի եկավ։ Իսկ Օսմանին շա՜տ դուր եկավ Զուբեիդայի այդ վերաբերմունքը։ Կրակի կտոր է, հուրի-փերի...

— Հյուրի հետ այդպես կվարվե՞ն,— ժպտաց նա Զուբեիդային։

— Տունն իմ տունը հո չէ՞, հորս տունն է։ Նրան ես հյուր եկել՝ նա էլ ընդունել է։ Իմ ընդունել-չընդունելը մի հաշիվ չէ՞,— ասաց Զուբեիդան ու հեռացավ։

Օսմանի սրտում կասկած ընկավ։ Նրա հաճելի տրամա­դրությունը փոխվեց վախի։ Չլինի՞, իսկապես, գործը փչա­նա...

— Զուբեիդա՛,— կատաղած բղավեց հայրը։

— Ի՞նչ...

Զուբեիդան նորից մոտեցավ։

— Դու գիտե՞ս, թե ինչու է եկել Օսման աղան։

— Իմ գործը չէ։

— Եկել է քեզ առնելու։

— Ի՞նձ... Իսկ ես կառնե՞մ որ։

Զուբեիդայի հայրը բարկացած նայեց աղջկան, ապա տամների արանքից, զսպված հանդարտությամբ, մռմռաց.

— Կառնե՜ս...

— Չե՛մ առնի։ Կին-բաժին կդիմեմ, չե՛մ առնի։

Կին-բաժնի անունը լսելով հայրը բոլորովին դուրս եկավ համբերությունից.

— Ինչ կանե՞ս, կին-բաժի՞ն կդիմես։ Դիմիր։ Կին-բաժինը քեզ հաց կտա՞, քեզ կպահի՞։

Զուբեիդան ձայն չհանեց։

Հայրն ավելի տաքացավ.

— Չեմ պահի։ Հասկանո՞ւմ ես, էլ չեմ պահի քեզ։ Ի՞նչ պիտի անես՝ եթե չպահեմ։ Մեծ աղջիկ ես, մինչև պառավելդ հո տանս մեջ չպիտի՞ մնաս։ Պակա՞ս մարդ է Օսմանը։

— Ինչո՞ւ ես բարկանում խեղճ աղջկա վրա։ Գործը քաղց­րությամբ վերջացնենք։ Աղջիկ է, կբարկանա էլ, կհամոզ­վի էլ...

Այս անգամ արդեն Զուբեիդան դուրս եկավ ինքնիրենից։ Իր գեղեցիկ աչքերը հառելով Օսմանի վրա, հաստատ ձայնով ասաց.

— Ծոծրակդ կտեսնես, հաստափոր, բայց դա չես տես­նի։

Հայրը, որ ուզում էր ինչ գնով լինի համոզել աղջկան, զսպեց իր բարկությունը և կիսաձայն հրամայեց.

— Տանիցս կորիր...

Եվ եղավ մի անսպասելի բան։

— Էս րոպեիս,— ասաց Զուբեիդան և փուշին կապելով, գնաց դուրս։ Մայրն ուզեց հասնել աղջկան և կանգնեցնել, սակայն ամուսինը ձայն տվեց նրան.

— Երես մի տա... Իր ոտքով գնաց՝ իր ոտքով էլ կվերա­դառնա։

Օսմանն ու իր ընկերները նայեցին միմյանց։ Նույնիսկ Զուբեիդայի հայրը մի րոպե կասկածեց՝ չլինի՞, իրոք, չվերադառնա աղջիկը...

Զուբեիդան դուրս ելավ փողոց։ Եվ այդտեղ փողոցում նա անդրադարձավ ամբողջ պատահածին։

— Ի՞նչ անեմ հիմի... Ո՞ւր գնամ էս կեսգիշերին...

Նա ուզեց քայլել առաջ, բայց մեխված մնաց դռան մոտ։ Ու երբ հանկարծ նայեց փողոցով վար, նա տեսավ, թե ինչպես դեպի իրենց տունն էին շտապում երկու մարդ ու մոլլան։ Երևի, Օսմանի հաշվով, այդքան ժամանակում նա գործն արդեն վերջացրած պիտի լիներ և մոլլայի գալը պիտի լիներ ճիշտ ժամանակին։

Երկու մարդն ու մոլլան եկան և երբ դռնից ներս էին մտնում, Զուբեիդան շարժվեց տեղից և արագ հեռացավ։

— Բա ո՞ւր գնամ...

Զուբեիդան իրեն հանձնեց իր ոտներին։ Թող տանեն, ուր ուզում են...

Նա քայլում էր անորոշ և մտածում։ Վաղը կգնա կին-բաժինք կհայտնի։ Հետո կին-բաժնից կգան իրենց տուն, իր հորը կասեն, որ իրավունք չունի աղջկան դուրս անելու։ Եվ ինքը նորից կվերադառնա տուն։

Բայց թույն չի՞ դառնա այսուհետև իր կյանքն իրենց տանը...

Ո՞ւր գնալ... Չէ՞ որ նա տեղ չունի մնալու՝ գոնե մինչև առավոտ։ Չգնա՞ ընկերուհիներից մեկի մոտ։ Բայց բոլոր ընկերուհիներն էլ ունեն ծնողներ, որոնք հազիվ թե ներս ընդունեն տանից դուրս արվածին, իր ծնողների խոսքը կոտրողին։

Այսօր երեկոյան հենց սկզբից ամեն ինչ թարսվեց։ Դպրոցից դուրս եկավ՝ Ահմեդը չկար։ Ակումբ գնաց՝ տխրեց։ Տանը՝ այս խայտառակ պատմությունը։

Ո՞վ կա աշխարհում նրան սրատկից ու հավատարիմ։

Ո՞վ ունի Զուբեիդան աշխարհի երեսին։ Բոլորովին մենակ չէ՞ նա։

Ահմեդը...

Մի՞թե նա գրկաբաց չի ընդունի նրան։

Զուբեիդան շառագունեց կեսգիշերին իր սիրած մարդու դուռը թակելու մտքից։

«Մարդ դարձիր...»։

— Ես ինքս մարդ կդարձնեմ նրան,— մտածեց Զուբեիդան։ Չէ՞ որ ես դպրոց եմ գնում, կարդալ գիտեմ։ Կսովորեցնեմ նրան։

Զուբեիդային թվաց, թե դիմացից գալիս է Ահմեդն ինքը։

Զուբեիդան մոտեցավ և նրան թվաց, թե Ահմեդն էլ է մո­տենում նրան։

— Զուբեիդա՞...

— Ահմե՞դ... Ահմեդ, դո՞ւ ես։

— Զուբեիդա՞... Ո՞ւր էս կեսգիշերին...

Զուբեիդան ձայն չհանեց։ Մի րոպե նա լուռ կանգնած էր։ Լուռ էր նաև Ահմեդը։ Ապա Զուբեիդան մի վճռական շարժում արեց, բռնեց Ահմեդի ձեռքը և ձգեց դեպի Կապույտ մզկիթի ճանապարհը.

— Գնանք։

— Ո՞ւր, Զուբեիդա

— Գնանք տուն։

***

Մի գիշերում ես տեսա և լսեցի այս ամենը և յուրաքան­չյուր հարկի տակ կյանքի երակն էր բաբախում։

Ես պատմեցի միայն մի պատմություն, մի փոքրիկ պատ­մություն։ Բայց քանի՜ այդպիսիներն են տեղի ունենում յու­րաքանչյուր օր, յուրաքսւնչյուր գիշեր։

Կապույտ մզկիթի խցերից մեկը նոր շունչ մտավ։ Ահմեդին թվաց, թե արև մտավ իր մթին սենյակը։ Եվ որքան էլ գեղեցիկ լինեն Կապույտ մզկիթի գմբեթի գույները, այնուա­մենայնիվ, հենց նույն Կապույտ մզկիթի ներսում, աճում է նրա բոլորովին խարխլող, իր փառքից բոլորովին զրկող ուժը։

Քաղաքն ալեկոծվում է ծայրեծայր՝ կենտրոնից մինչև ծայրամասերը։ Ամենուրեք ելնում է նոր ուժը։ Ամբողջ գիշերը ես լսում էի այդ ուժի երգը։ Դա իմ պատանեկությունն էր, իմ իրավունքը...

1928

1

Վարդգես Պետրոսյանի գրքերից մեկը կոչվում է «Անավարտ դիմանկարներ»։ Հենց այս վերնագրից էլ ուզում եմ սկսել, թեև իմ խոսքը արձակագրի սոսկ երկու վիպակների մասին է, որոնցից մեկը կոչվում է «Մամա, ես արդեն մեծացել եմ»[1], մյուսը՝ «Քաղաքի կիսաբաց լուսամուտները»։

Մարդու գեղարվեստական դիմանկարն է գրականության առարկան, մնացածը ֆոն է, երկրորդ պլան, բայց և օդ ու միջավայր, գույն ու պատճառ, որ պայմանավորում է բոլորի նման ու բոլորից այնքան տարբեր մարդուն իր գեղարվեստական անհատականությամբ: Սա Վարդգես Պետրոսյանի ստեղծագործական հավատամքն է, կամ ավելի ճիշտ՝ դրա էական համամասնը:

Բայց ինչո՞ւ անավարտ: Մի՞թե իսկապես գրողն իր երկերը սոսկ ճեպանկարներ է համարում, կամ էսքիզներ կատարված առաջին գունեղ տպավորության ազդեցությամբ:

Ուրիշ է հարցը: Պետրոսյանի դիմանկարներն անավարտ չեն, ընդհակառակը, դրանք լիարյուն կերպարներ են, իսկ նրա ներկապնակը բավականաչափ հարուստ է կյանքի գույներով: Անավարտ են գեղարվեստական դիմանկարների բնորդները: Անավարտ են ոչ իրենց մեղքով, և ոչ էլ դա մեղք է: Դա ամենամեծ երջանկությունն է, որ տրվում է մարդուն կյանքում։ Այդ բնորդները երիտասարդության սեմին հասած մարդիկ են, հարաշարժ, իմանալու անհագուրդ ծարավով, աշխարհին իրենցը հայտարարելու ցանկությամբ, պրպտումների, ոգևորությունների, հուսախաբությունների ու հույսերի մեջ: Նրանք «լինում» են, «դառնում», և, իհարկե, նրանց մասին երբեք չես ասի, թե «ավարտուն» են արդեն: Պետրոսյանը գրում է տասնյոթ տարեկանների մասին: Տասնյթ տարեկան է «Մամա, ես արդեն մեծացել եմ» վիպակի հերոսը՝ Արամ Համազասպյանը, տասնյոթ է նույն Արամը «Քաղաքի կիսաբաց լուսամուտները» վիպակում, որտեղ կենտրոնականի դերերգը զիջել է Գագիկին: Բայց նա էլ ընդամենը քսաներկու տարեկան է:

Գրականագիտության մեջ շատ է արծարծվել սերունդների փոխհարաբերության հարցը, խոսվել է հակասության, անգամ անջրպետի մասին, որն իբր բաժանում է սերունդներին միմյանցից: Հիրավի, ինչի՞ց է սկսում մարդն իր գիտակցական կյանքի արևածագին։ Պետրոսյանի համար սա ելակետային հարց է, որ չի տեղավորվում երկու իրարամերժ ձևակերպումների մեջ («մարդն սկսում է մերժումից» և «մարդն սկսում հաստատումից»): Նա գիտե, որ առաջին դեպքում կյանքը պիտի կոտորակվեր սերունդների մեջ, դառնար ինչ-որ ավելի փոքր կյանքերի մեխանիկական միակցություն, որտեղ կանոնագրքերն ու համակեցության օրենքները պետք է հրատարակվեին առնվազն տասը տարին մի անգամ, հին գրքերը վառելուց հետո։ Այդպես չի կարող լինել, դա արտաբնական է: Սա հաստատվում է մարդկության ու մշակույթի պատմությամբ:

Իսկ երկրորդ դեպքում, եթե իսկապես մարդն սկսում է հաստատումից, ապա ի՞նչն է հաստատում, անցյալի ավանդո՞ւյթը, նախկին սերնդի կյա՞նքը: Բայց այդ դեպքում որտե՞ղ մնաց առաջընթացը, մի՞թե կյանքը քարացավ, մի՞թե որդին պատճենավորեց հորը: Այդպես էլ չի կարող լինել: Սա ևս հաստատվում է մարդկության ու մշակույթի պատմությամբ։

Ուրեմն մնում է պարզել ժխտման ու հաստատման օբյեկտները։ Ինչ-որ չափով այս հարցի մեջ է սերունդների «վեճը», որ, իհարկե, կա:

Ի՞նչն է ժխտում Վ. Պետրոսյանի տասնյոթ տարեկան Արամը «Մամա, ես արդեն մեծացել եմ» վիպակում և ի՞նչն է հաստատում անցյալի ավանդույթից: Ինչի՞ համար է ապրում մարդը, ահա կենտրոնական հարցը Վահեի, Արամի, Արփիկի, Բելայի և բոլոր մյուս տասնյոթ տարեկանների համար: Սա կշռաքարն է, որով նրանք պիտի կշռեն ոչ իրենց, այլ անմիջական նախորդների կյանքը, քանի որ սեփականը դեռևս շրջափակված է աշակերտական ընկերասիրությամբ, մեծերի սենտենցիաներով՝ բարության, ազնվության, հայրենասիրության ու մարդկային այլ առաքինությունների մասին:

Եվ այդ կշռաչափը նրանց աչքում «հրաշքով» փոխում է մարդկանց: Սկսվում է կյանքի իսկական իմացությունը, սկսվում է հեղինակությունների վերագնահատման բարդ, իսկ երբեմն նաև տանջալից մի պրոցես:

Արամը սիրել է հորը, հավատացել է, և ոչ միայն այն պատճառով, որ յուրաքանչյուր երեխայի համար իր ծնողներն աշխարհի ամենալավ մարդիկ են։ Նա հոր մեջ սիրել է Հայրենական պատերազմի մասնակցին, հետագայի տաղանդավոր երկրաբանին, որը տարիներ շարունակ չի իջել հայրենի լեռներից: Նա հոր մեջ սիրել է հասարակական մարդու իր ստեղծած իդեալը: Բայց ահա հայրը պատշգամբից անվարան դուրս է նետում իր գտած հանքաքարը, ահա զրուցում է իր երբեմնի ընկերոջ՝ մի երկրաբանի հետ: Զրույցը կարծես այն մասին չէ, թե ինչի համար է ապրում մարդը.

— Ինչպես կուզես,— սառը նետեց հայրը,— նոր տեղդ էլ քաղաքին մոտ է, կարող ես տանը քնել:

— Մոտ է նաև գերեզմանցին: Ես այսօր տեսա, որ դու մոռացել ես նույնիսկ ինձ հասկանալը, առաջ գոնե...— նա կիսատ թողեց խոսքը և գնաց դեպի դուռը,— բարի գիշեր:

Ահա առաջին բախումը: Ուրեմն կյանքի մասին գոյություն ունի երկու հայացք, մեկը հոր ընկերոջ հայացքն է, որը ոգևորված է իր աշխատանքով ու հանուն դրա պատրաստ է զոհել հանգիստն ու բարեկեցությունը: Մյուսը, մյուսը դժբախտաբար նոր հայացքն է, որը բարեկեցությունն է նախընտրում։ Արամը սրա տակ, դեռևս ենթագիտակցորեն, նկատում է «կյանքը մի անգամ տրվում, վայելիր» մերկանտիլ հասկացողությունը: Բայց միայն սա չէ Արամին վիրավորողը, նա նույնիսկ պատրաստ է ներել իրեն զոովետ ինստիտուտ ընդունել տալու հոր անմաքուր գործարքը: Ուրիշ է նրա վիրավորանքի աղբյուրը և դա ոչ այնքան վիրավորանք է, որքան ցավ, ներքին դառնություն: Պարզվում է, որ հոր համար կա երկու ճշմարտություն, տան և դրսի.

«Ինչ որ ճշմարտություն, երբ խոսում է դպրոցում, բոլորի առաջ. «Առաջին ճանապարհն աշխատանքն է։ Մի ուրիշ ճշմարտություն, երբ խոսքը վերաբերում է իրեն՝ Արամին. «Սա մեր տունն է, կարող ենք անկեղծ խոսել։ Դուրդ չի գալիս։ Կարող ես գնալ գործարան և խաչ քաշել կյանքիդ վրա»։

Սերունդը (Արամը) մերժում է ճշմարտության այս երկվությունը: Այսքանով նա ժխտում է անցյալի ավանդույթը: Բայց անցյալի ավանդույթի մեջ չի տեղավորված սոսկ նրա հոր մտահայացքը: Այդ ավանդույթն ուրիշ, լուսավոր հորիզոններ ունի, որ բացում են հոր ընկերը, քիմիայի ուսուցիչը, շենքին քար դնող վարպետը: Սրանց համար ճշմարտությունը մեկ է, Պավկա Կորչագինի ճշմարտությունը՝ ապրել հետագայում սեփական կյանքից չամաչելու համար. թերևս նույնպես միագիծ, բայց նույնիսկ իր միագծության մեջ անսահման սիրելի։ Իհարկե, սրանով չի վերջանալու Արամի կենսագրությունը, «ինչի համար է ապրում մարդը» հավերժական հարցը դեռ անթիվ պատասխաններ է ստանալու նրա գալիք ճանապարհին: Այսքանով «անավարտ» է բնորդը: Բայց տանից հեռանալու հասունացող ծրագիրը սերնդի (Արամի) հաստատումն է նախորդ սերնդի լավ ավանդույթի։

Սա է Վ. Պետրոսյանի բարդ հոգեբանական վիպակի էությունը, կյանք մտնող սերնդի իրավունքների ու պարտականությունների պատճառաբանությունն ու գեղարվեստական հաստատումը:

2

Գեղարվեստական գրականության արտացալման օբյեկտը կյանքն է, մարդն իր լինելության մեջ: Հնուց ընդունված ձևակերպում է սա, որը սակայն, այս կամ այն չափով կիրառելի է յուրաքանչյուր ստեղծագործական մեթոդի համար: Այս պարզունակ ելակետից դժվար է բացատրել ոչ միայն գրողի անհատականությունը, նրա տեղը ժամանակակից գրականության մեջ, այլև նրա գրական ուղղությունը: Սովետական գրականագիտությունը շատ է զբաղվում սոցիալիստական ռնալիզմի գրականության մեթոդոլագիական սահմանների հարցով: Դա կապվում է ինչպես արտացոլման օբյեկտի, այնպես էլ գրողի մտահայացքի տեղաշարժերի հետ։ Կարծես թե Սերաֆիմովիչի ժամանակ ինչ-որ չափով բավարարում էր կյանքի ռեալիստական արտացոյումը, գեղարվեստական նկարահանումը: Սերաֆիմովիչի հերոսները անում են այն, ինչ պիտի անեն, ինչ արել են բնորդները, ինչ «տարօրինակ» չէ, որքան կերպարի հավաքականության պաճանջը գրքի մեկ հերոսի մեջ խտացնի տասնյակ բնորդների առանձին-առանձին գծերը: Սա սոցիալիստական ռեալիզմի առաջին պահանջն էր, և այս տիպի գրականությունը հսկայական դեր խաղաց սովետական մշակույթի պատմության մեջ:

Բայց ահա ծնվեց Ալեքսանդր Գրինը: Առաջին հայացքից «տարօրինակ» էին նրա հերոսները: Նրանք անում էին ոչ միայն այն, ինչ օրինական էր, հասկանալի, այլև այն, ինչ թվում է չէին կարող անել: Այսինքն նրանք ապրում էին ոչ թե այնպես, ինչպես հարյուրավոր ու հազարավոր բնորդները, այլ այնպես, ինչպես կուզենար տեսնել հեղինակը ժամանակակից մարդուն: Գրողի երազանքն ավելի հախուռն մտավ գրականության մեջ: Մարդկային առաքինությունները (գեղարվեստական գրականության մեջ) դրանից կարծես թե փոքր-ինչ անբռնելի դարձան, բայց դա միայն առաջին հայացքից: Գրինի հերոսները «խենթ» են, «արտաբնական»: Սակայն նրանց ավյունավորողը մարդկային մեծ երազանքն է, ու մարդու բարոյական հասկացողությունները վերափոխելու սրբազան նպատակը: Դրանք ռոմանտիկներ հռչակվեցին, սոցիալիստական ռոմանտիկներ: Ռոմանտիկան լայն քաղաքացիություն ստացավ։

Բայց այս «ռոմանտիկան» չի հակադրվում առցիալիստական ռեալիզմի մեթոդին և դրա հիմնական պատճառը դարձյալ կյանքն է, քանի որ որոնողը այս «արտակարգ» երազանքի գծերը գտնում է ժամանակակից մարդու մեջ՝ մասնավորապես այժմ, տիեզերական երազանքի մեր դարում: Մյուս կողմից, կարծես թե ավելի սրվեց գրողի քաղաքացիության հարցը, գրականության մեջ մտավ բարոյական սենտենցիայի տողամեջ ասված խոսքը։ Սրա կրողները չե՞ն արդյոք, ինչ որ չափով Վ. Սարոյանի Վեսլին, Ուլիսը, Հոմերը։ Ինչ-որ չափով սրանով չի՞ բացատրվում ժամանակակից գրականության նորարարական բնույթը:

Վարդգես Պետրոսյանի «Քաղաքի կիսաբաց լուսամուտները» վիպակի կենտրոնական հերոս Գագիկը նույնպես «արտակարգ» է։ Իհարկե, դժվար թե բնորդը էլեկտրասյունից նայելով ու անծանոթ մարդկանց բնակարանում նկատելով ընտանեկան գժտությունը՝ միջամտեր դրան: Գագիկն ինքն էլ լավ չի կարող բացատրել թե ինչու, բայց նրա երազանքը շուրջը ներդաշնակություն ստեղծելու գաղափարն է։ Ինչպես առաջին վիպակի Արամը, Գագիկը կյանքի հարց ունի «Ի՞նչ է երջանկությունը»: Առհասարակ վիպակի բոլոր հերոսները՝ Գագիկը, Սուրենը, Արամը, Արևիկը, Սոնան սրա պատասխանի տենդագին որոնողներ են։ Գագիկի կերպարի միջոցով հեղինակը հուշում է երջանկության իր իմացությունը: Մարդկային երջանկությունը համընդհանուր ներդաշնակության մեջ է. ահա նրա գաղափարը, և ահա թե ինչու նրա հերոսները ինչ-որ չափով տարբերվում են առանձին- առանձին վերցրած յուրաքանչյուր բնորդից, ինչ-որ չափով «տարօրինակ» են, «խենթ»: Բայց նրանք միաժամանակ մտացածին չեն, նրանք բազմաթիվ բնորդների հոգեկան նուրբ գծերի հավաքական արտահայտություններ են։

Վ. Պետրոսյանի սերունդն իր հետ բերեց կերպավորման արվեստի այս ընդգծված կողմը, որը ժամանակակից գրականության նորարարական բնույթի վկայականներից մեկն է: Պետրոսյանի երկու վիպակները այդ նորարական գրականության առաջին հաջողված երկերից են, գրված ստեղծագործական հատուկ ելակետից, որ նա ձևակերպում է առաջին վիպակի վերջաբանում. «Գիտեմ, կլինեն մարդիկ որ կասեն, թե ոչ ոք հեռախոսով այդպես չի խոսում իր մոր հետ: Ես նրանց կպատասխանեմ, որ մարդկանց իրական խոսակցության ձայնագրությունը դեռ ոչ պիես է, և ոչ վիպակ։ Գիտեմ, կասեն նաև, որ 17 տարեկան հասակում քչերն են այդ բաների համար թողնում իրենց տունը, հետո գուցե նույնիսկ պնդեն. «Եթե գիտես այդպիսի մարդ՝ անունը, հասցեն»: Ես կասեմ՝ անունը երիտասարդություն է, իսկ հասցեն՝ կյանքը: Հետո կասեմ՝ գրականությունը հասցեների սեղան չէ»։

Հիմա ուշ է Վ. Պետրոսյանին (ու նրա սերնդի գրողներին) ասել «բարի ճանապարհ»։ Այդպես ասում են շատ երիտասարդներին, մինչդեռ Պետրոսյանը գրողի երկար ճանապարհ է անցել:

 «Ավանգարդ», 1967, թիվ 40

[1] «Ես արեն մեծացել եմ, մայրիկ» վիպակը նախապես տպագրվել է այս վերնագրով (Ծանոթագրությունը՝ «Գրքասերի»)։

Չնայած ոչ շահեկան անվանափոխության, տարակուսանքների ու վախի, այս ֆիլմը Սայաթ-Նովայի մասին է: Սա անհերքելի փաստ է: Ո՞վ էր Սայաթ-Նովան: Այս հարցում գրականագետները տարաձայնությունների մեջ են և միասնական գիտական կենսագրություն դեռևս հաստասված չէ: Սակայն կան փաստեր, որոնք անկախ նրանց ժամանակագրական ճշգրտման, կասկածի տակ չեն առնվում: Հաստատուն փաստեր. ջուլհակի որդի, պալատական երգիչ, Հաղպատի վանքի վանական: Այս շարքը գիտական և ոչ գիտական երևակայությունը լրացնում է զանազան մանրամասներով՝ անպայման կոնֆլիկտով Հերակլ թագավորի հետ, սիրահարության անտարակույս արձանագրումով և սրանից բխող և սրանք հաստատող բազմապիսի մեծ ու փոքր մոտիվներով: Ինչևէ: Սա խնդրի մեղմ կողմն է: Սա գիտության սահմանն է, որտեղ փաստի արժեքը ամենից առաջ նրա ճշգրտությունն ու իրականությունն է:

Այդ փաստը վտանգավոր է դառնում, երբ նույնությամբ փոխադրում ես արվեստի սահման: Այդպես պատահեց «Սայաթ-Նովա» հեռուստատեսային ֆիլմում, ուր սպանվեց, տանջամահ արվեց մեծ պոետն ու փիլիսոփան՝ դարձավ դարդոտ, սազը ձեռքին աշուղ, որի բախտը ոչ մի տեղ չէր բանում: Այս դեպքում փաստական ոչ մի մեղանչում չկար, կար մի մեծ մեղանչում արվեստի հանդեպ: Սրանից հետո էլ փորձեցին անդրադառնալ Սայաթ-Նովային: Փորձեցին պարզել պոետին իբրև ժողովուրդների բարեկամության դրոշ միայն: Բարեբախտաբար այդ և նմանատիպ շատ ցանկություններ չիրականացվեցին:

Սրան հաջորդեց մի սպասողական լռություն, որը խախտեց Սերգեյ Փարաջանովը: Նա եկավ ջնջելու այս ամենը, վրեժխնդիր լինելու և՛ պոետի, և՛ արվեստի համար: Նա դեմ գնաց վավերագրական պատմողականությանը, մի քիչ կինո, մի քիչ երգ, մի քիչ միտք՝ նողկալի սովորությանը: Նա մաքրեց Սայաթ-Նովայի կերպարը առօրեականությունից, սովորույթի ուժով պարտադրված աշուղությունից, թիֆլիսյան խայտաբղետ միջավայրի հավաստի դրոշմից: Վերացավ այս ամենից, հրաժարվեց անգամ խիստ շահեկան փաստերից, ապացուցելու համար, ամենից առաջ, աշխարհին, որ Սայաթ-Նովան մեծ մտածող և փիլիսոփա էր, իր ժամանակի միտքն ու հոգին պարփակող, մեծ արվեստի ոլորտներում երգող բանաստեղծ: Այդ բանը նրա մոտ դարձավ պոլեմիկական կիրք՝ ծայրահեղ պոռթկումներով (ֆիլմի առաջին տարբերակում նա ընդհանրապես հրաժարվեց երգից): Ռեժիսորի երկրորդ, ոչ պակաս կարևոր խնդիրը հանճարեղ մարդու՝ Սայաթ-Նովայի նման հախուռն մտածողի ստեղծագործական պրոցեսի գաղտնիքների ըմբռնումն ու պատկերումն էր: Հիրավի, դաժան ու վիթխարի խնդիր:

Փարաջանովը դիմեց ասոցիատիվ-սիմվոլիկ ֆիլմի լեզվին, որի լավագույն նմուշը ստեղծվեց իսպանացի ռեժիսոր Լուիս Բյունուելի և նկարիչ Սալվատոր Դալիի համատեղ ջանքերով դեռնս 1928-ին՝ «Անդալուզյան շուն»:

Սայաթ-Նովան արևելյան շքեղ օրնամենտիկայի շտեմարան է: Փարաջանովը փորձեց այդ վերածել կինոյի: Նա հիմնվեց Սայաթ-Նովայի ստեղծագործության մոզաիկայի, հայկական միջնադարյան և բիբլիական սիմվոլների վրա: Եվ թող տարօրինակ չթվա, եթե ասեմ, որ այս ամենով Փարաջանովը փորձեց ստեղծել սյուժե: Ներքին էմոցիոնալ սյուժե՝ սիմվոլների, ասոցիացիաների այնպիսի միասնությամբ, որոնց իմաստածին կողմը հեռու է վերջիններիս թվաբանական ու բացատրական հանրագումարը լինելուց, որոնց կոնկրետացումը զրկում է նրանց արվեստի արժեքից: Այս ոլորտում Փարաջանովը հիրավի անհաղթ է: Հիշենք կաթողիկոսի մահվան, Սայաթ-Նովայի հոր հետ կապված, երազի, գրքերի տեսարանները: Իսկ Սայաթ-Նովայի մահվան տեսարանը բացառիկ դրամատիկական ուժ ունի, այժմեական հնչողություն։ Փարաջանովը ժխտում է մերկ փաստի կինեմատոգրաֆը: Փաստերով այլևս չես խաբի: Նա հրաժարվեց իր խոսքերով ասած «շատախոս» կինոյից, եկավ հաստատելու, որ ամեն ինչ բացատրող համատարած հիվանդության մեջ շատ անգամ համարյա ոչինչ չկա բացատրելու: Չկա ինքնուրույն ասելիք, որ ոչ միայն կարող է ուրիշին չնմանվել, այլև կարող է դժվարությամբ հասկացվել: Կինեմատոգրաֆի վերընթաց ունիֆորմացիայի ջախջախումն էր այս տեսակետից ֆիլմը: Եկավ հաստատելու, որ իսկական ֆիլմը հայտնի, ընդունված ճշմարտությունների գեղարվեստական ձնավորում չէ, այլ մի նոր անծանոթ ճշմարտության բացահայտում, որը ծնվում է էկրանի իրականության մեջ և ստիպում է հանդիսատեսին հավատալ իր իսկությանը: Անհայտի ճանաչում: Երբ մարդ կռվում է ինքն իր հետ՝ հասկանալու համար: Եվ ժխտման այս կրքի մեջ Փարաջանովը հասավ ծայրահեղության: Նա փորձեց պոկվել գրականությունից, նրա գերիշխանությունից և ինքնահաստատման այդ տենդի մեջ շատ բան գուցե տանուլ տվեց: (Դա չպատահեց, օրինակ, երբ Կոցյուբինսկու փայլուն պատմվածքի մոտիվներով նա նկարահանեց «Մոռացված նախնիների ստվերները»):

Պատահեց նաև ուրիշ բան. հանդիսատեսի երևակայությանն ու բնազդին վստահող ռեժիսորը որոշ տեղերում դավաճանում է ինքն իրեն: Նա սկսում է բացատրել, մատնացույց անել, խախտելով ֆիլմի միասնական հյուսվածքը:

Դուն կրակ, հագածդ սև:

Այսպիսի կոնկրետացումը անհարիր է ֆիլմի ներքին տրամաբանությանը, ոճին: Աբստրակտի և կոնկրետի այսպիսի միաձուլումը երբեք չի ստացվում: Նույն բանը պատահել է և դերասանների հետ, որոնք փաստորեն պետք է փոխարինեին այն գրականությանը, որից ճգնում էր պոկվել Փարաջանովը: Այս իմաստով անգերազանցելի է Ս. Ճիաուրելին: Փարաջանովյան դերասաններ են փոքրիկ Սայաթ-Նովան և Բաղաշվիլին: Ռեալիստական խաղաոճի տարրերը իջեցնում են որոշ դերակատարումների որակը ճիշտ այնպես, ինչպես բախտի սիմվոլի ընդգծված հուսարական զգեստը:

Ֆիլմում շատ են ռեբուս սիմվոլները: Ինչքան էլ մեծ լինի նրանց գրական-ազգագրական արժեքը, էկրանը շատ նախանձախնդիր է, նա չի հանդուրժում այդ կարգի անհասկանալիությունը: Եվ հանդիսատեսը, որը ստեղծագործում է այս ֆիլմում ավելի եռանդուն ու ջանասիրաբար, մնում է խաբված: Այսօրինակ ծանրաբեռնվածությունը նույնքան ավելորդ է, որքան տիտրերի բացատրական օգնությունը, որ կապ չունի ոչ ֆիլմի, ոչ ռեժիսորի հետ: